Kutadgu Bilig – Yusuf Has Hacip: 11. yüzyılda, Karahanlılar döneminde, Balasagunlu Yusuf Has Hacib’in 1069-1070 yıllarında tamamladığı ve Doğu Karahanlı hükümdarı Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han’a sunduğu Türkçe ilk siyasetnamedir.
Yusuf Has Hacib bu eserde, çeşitli konular hakkında felsefi ve sosyolojik fikir ve düşünceler ileri sürüp öğütler verir. Ayrıca toplumu oluşturan çeşitli sınıf ve zümrelerin yapısını ve değerini, onlara karşı hükümdar tarafından izlenmesi gereken davranış ve tutumları belirler.
İlk İslami döneme ait Türkçe bir eser olması bakımından Kutadgu Bilig, hem konu hem de dil yönünden Arap ve İran etkisi altında kalmıştır. Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig’de, iyi ve kötü insan konusunu anlatılırken İran krallarının efsanevi tarihi olan Şehnâme’den alıntılar yapar.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’in iç dinamiğini dört sembol üzerine kurgular; Birincisi, Kün-Togdı=hükümdar, İkincisi, AyToldı=kut. Üçüncüsü, Öğdülmiş=akıl. Dördüncüsü, Odgurmış=akıbet. Kutadgu Bilig, bu dört sembolik şahsın karşılıklı konuşmalarından ibarettir.
Kutadgu Bilig’in kelime anlamı, mutlu olma bilgisi, terim anlamı ise siyaset bilgisidir. Şimdiye kadar eserin adı, Türkçeye ve Batı dillerine çoğunlukla “Mutluluk veren bilgi” şeklinde çevrilmiştir. Ancak, son yıllarda “Kut” sözcüğü üzerinde yapılan çalışmalar, bu çeviri şeklinin eksik olduğunu ortaya koymuştur. Kaşgarlı Mahmud’un Divânü Lügati’t-Türk’te anlamlandırdığı şekliyle ‘Kut’un, devlet yani ‘siyasal iktidar ve egemenlik’ anlamında kullanılması daha isabetlidir. Yani eserin adını “mutluluk veren bilgi” anlamından ziyade, “iktidara ulaştıran bilgi” ya da “Devlet yönetme bilgisi” diye çevirmek, eserin içeriğine daha uygun bir adlandırmadır.
Bütün klasik İslami eserlerde olduğu gibi Allah’ı hamd, Peygamber’e salat ve selamdan sonra takdim edilecek hükümdara övgü yapılır. Kutadgu Bilig tamamen bu klasik geleneğe uymaktadır. Eserin başında yer alan ve sonradan eklendiği anlaşılan manzum ve mensur girişten sonra, “Tanrı Azze ve Cellenin Medhini Söyler”, “Peygamber Aleyhi’s-selamın Medhini Söyler”, “Dört Sahabenin Medhini Söyler”, “Parlak Bahar Mevsimini ve Büyük Buğra Han’ın Medhini Söyler” başlıkları altında giriş yapılmıştır.
Kutadgu Bilig, 28. bölümde “Beyliğe Layık Bir Beyin Nasıl Olması Gerektiği” konusundaki nasihatlerini söyler. 29. bölümde vezir olacak insanın nasıl olması gerektiğini anlatır. Bey’in yani hükümdarın hangi ahlaki niteliklere sahip olması gerektiğini, vezirde bulunması gereken niteliklerin neler olduğunu açıkça anlatır. Beyliğin doğuştan Allah’ın bağışlaması olduğunu, bu nedenle kutsal olduğunu, beylerin akıllı, bilgili, cömert, özü sözü doğru olması gerektiğini uzun uzun anlatır. Vezir asil bir aileden gelmeli, takva sahibi, dürüst, akıllı ve bilgili, haya sahibi yumuşak huylu, iyi görünümlü ve vefakâr olmalıdır. Eser, bu yönüyle bir nasihatname niteliği de taşımaktadır.
Kutadgu Bilig’de, ilim adamlarına, tabiplere, büyücülere, rüya tabircilerine, müneccimlere, şairlere, çiftçilere, hayvan yetiştiricilerine, ustalara ve fakirlere nasıl davranılması gerektiği konusunda tavsiyeler de vardır.
1. İslami dönem Türk kültürünün ilk manzum siyasetnamesidir.
2. Eserin alegorik (bir görüntü, bir yaşantı veya bir davranışın daha iyi kavranmasını sağlamak için göz önünde canlandırıp dile getirme sanatı -örneğin adalet düşüncesinin gözü bağlı ve elinde terazi bulunan bir kadınla (Themis) anlatılması gibi-) 4 farklı kişinin karşılıklı konuşmalarına yer verilmesi ve öykülemeler yapılması, ona özgünlük vermiştir. Kutadgu Bilig’den önce bu üslupla yazılan bir siyasetnameye rastlanmamaktadır.
3. Kutadgu Bilig’in nazım şekli mesnevidir ve altı bin beyitten fazladır.
4. Eserin ölçüsü aruzdur. Yusuf Has Hâcib’in aruzu ustalıkla kullandığı söylenemez. Eserde aruz hatalarına, bilhassa imaleye çok sık rastlanır. Şairin ölçüyü tutturmak için lüzumsuz doldurma kelimelere de başvurduğu olur.
5. Kutadgu Bilig’de aruz ölçüsü kullanılmakla beraber çok defa hecenin 6+5’lik ölçüsüne uyulduğu da görülür. 6+5’lik hece ahengi Kutadgu Bilig’de o kadar sık görülür ve o kadar açık bir şekilde kulağa çarpar ki bu, araştırıcıları uzun süre eserin ölçüsü konusunda tereddüde düşürmüştür.
6. Halk şiirinde olduğu gibi Kutadgu Bilig’de de genellikle yarım kafiye kullanılır. Çok seyrek de olsa cinaslı kafiyeye de rastlanır. Redif, hemen göze çarpmayacak kadar azdır.
7. Kutadgu Bilig’deki 173 dörtlük de halk şiiri geleneğine aittir. Yusuf Has Hâcib genellikle “dinle bak, şair ne demiş” veya “şair de buna benzer bir söz söylemiş” anlamındaki bir uyarı ile konuyla ilgili bir dörtlük verir: “a a x a” şeklinde kafiyelenmiş olan bu dörtlükler, konu ve anlatım bakımından bugünkü mânilere benzemese de kafiye düzeni bakımından mâni tarzının ilk örnekleri sayılabilir.
8. Kutadgu Bilig’de betimlemeye de zaman zaman yer verilir. Mesnevi’nin başında bir nevi “Bahariye” bölümündeki bahar tasviri ile ilgili kısım, Türk pastoral şiirinin en güzel örnekleri arasında yer alır: Bahar yelinin esmesiyle beyaz karlar erimiş, dünya cennet gibi güzelleşmeye başlamıştır. Kurumuş ağaçlar yemyeşil donanmış, sarı, pembe, mor, kırmızı çiçeklerle bezenmiştir. Sanki Çin’den gelen kervanlar yeşil ipekten kumaşlarla kara toprağı örtmüşlerdir. Ovalar, kırlar, vadiler, dağlar ve yamaçlar al yeşil elbiselerini giymiş gibidirler. Bin bir çeşit çiçek âdeta gülümseyen yüzler gibi açılmıştır.
9. Eserde benzetme, tenasüp ve kişileştirme sanatları yanında zaman zaman intak, leffüneşir gibi sanatlara da rastlanır.
10. Eserde kullanılan dil, sade Türkçedir. Ancak yer yer Arapça ve Farsça sözcükler de kullanılmıştır.
