Atabetü’l Hakâyık – Edip Ahmet Yükneki: Edip Ahmet tarafından 12. yüzyılın ilk yarısında yazılmış manzum ve didaktik (öğretici) bir ahlak kitabıdır. Eserin adının anlamı “Hakikatlerin Eşiği”dir.
Eser 40 beyitlik bir giriş ile başlar. Bunlardan 5’i Allah’ın, 5’i Peygamber’in, 5’i dört sahabenin, 14’ü Emir Muhammed Dad İspahsalar Bey’in medhine son 6 beyit de kitabın yazılma amacına ayrılmıştır.
Eserin asıl bölümünü 101 dörtlükten oluşan kısım oluşturmaktadır. Eserdeki düşünceler, çoğunlukla ayet, hadis veya başka Arapça beyitler ile desteklenmiştir. Yazar, bu eserde düşünce bakımından, kendi görüşlerinin yerine toplumca bilinen esâsları güzel bir Türkçe ile ifâde etmekle yetinmiştir. Eserin yazıldığı tahmin edilen devirlerde bu esâsları, her okuyanın kolaylıkla anlayabileceği ve hafızasında tutacağı bir tarzda, açık bir dil ile ve manzum olarak söyleme amacı güdülmüştür:
| bilig birle alim yokar yokladı biligsizlik erni çökerdi kodı bilig yindu sanma bil ol hak resul bilig cinde erse siz arkang tidi Bilgi ile âlim yukarı yükseldi. Bilgisizlik insanı geri bıraktı. Bilgi ara, usanma, bil ki hak Resul, bilgi Çin’de olsa arayın dedi. | eşitgil biliglig negü tip ayur edebler başı til küdezmek tiyür tiling bekte tutgıl tişing smmasun kah çıksa bektin tişingni sıyur İşit, bilgili neler deyip söyler: Edebin başı dili gözetmek, der. Dilini sıkı tut, dişin kırılmasın. Eğer çıksa dilin, dişini kırar. |
Eserdeki başlıca konular; bilgi, dil, dünyanın dönekliği, cömertlik ve cimrilik, alçakgönüllülük ve kibir, açgözlülük, kerem, zamanın bozukluğudur. Özellikle bilgi ve dilin korunması ile ilgili konularda Atabetü’l-Hakayık ile Kutadgu Bilig arasında büyük benzerlikler vardır. Ancak Atabetü’l-Hakayık tamamen İslâmî motiflere dayandığı için bu yönüyle Kutadgu Bilig’den ayrılır.
Eserde aruz ölçüsü kullanılmıştır. Dörtlükler, manilerde olduğu gibi, a a x a biçiminde kafiyelenmiştir. Ölçü ve kafiye bakımından Atabetü’l-Hakayık çok sağlam değildir. İmaleler boldur. Tam ve yarım kafiyeler yanında bazen yakın seslerin de kafiye olarak kullanıldığı, hatta bazen redifle yetinildiği görülür.
Eserin Temel Özellikleri:
1. Atabetü’l‐Hakâyık, dinî‐ahlaki nitelikli didaktik bir eserdir. Hatta onu, manzum bir vaaz kitabı sayanlar da olmuştur.
2. Dil bakımından Kutadgu Bilig’e göre Atabetü’l‐Hakâyık’ta Arapça, Farsça kelime sayısı daha fazladır. Bu durum eserin dinî içeriğiyle ilgilidir.
3. 46 beyit ve 101 dörtlükten oluşmaktadır.
4. Aruz ölçüsüyle yazılmıştır.
5. Eser, mesnevi tarzında yazılmıştır.
4. Eser 14 bölümden oluşur. Baştaki beş bölüm giriş, şairin “nevi” adını verdiği sekiz bölüm asıl konu, sondaki bir bölüm de bitiriş bölümüdür.
5. Giriş bölümleri kaside biçimiyle (aa ba ca da…), asıl konu ile ilgili bölümler ve bitiriş bölümü dörtlüklerle (aaba) yazılmıştır. Giriş bölümünde 40 beyit, asıl konu ve bitiriş bölümlerinde 101 dörtlük vardır. Eserin tamamı 484 dizeden oluşur.
6. Hakaniye Türkçesiyle yazılmakla beraber, geç dönemde toparlandığı için Çağatay Türkçesi özellikleri de görülür.
