Mesnevi
Sözlük anlamı “ikili, ikişer ikişer” demektir. Her beytin dizeleri kendi aralarında kafiyeli ve aruz kalıplarının kısa olanları ile yazılan uzun nazım biçimidir.
Kafiye düzeni aa, bb, cc, dd, ee, ff… olarak sürer. Günümüzdeki uzun manzumelerde de bu tipteki kafiye düzeni kullanıldığında kafiye sistemine “mesnevi tipi kafiye” adı verilir.
Mesneviler, bir hikâyenin anlatılması ve uzun yazılması nedeniyle Doğu edebiyatları içindeki romanlar olarak adlandırılabilir.
Mesnevi, İran edebiyatında ortaya çıkmış, Arap ve Türk edebiyatlarına İranlılardan girmiştir. Her beytin kendi arasında kafiyeli olması nedeniyle kimi mesnevilerdeki beyit sayısı binlerle ifade edilir. Mevlana’nın Mesnevi’si 25.700 beyit civarındadır.
Mesneviler, genellikle aşağıdaki konularda yazılır:
a) Okuyucuyu bilgilendirmek ya da herhangi bir konuda bilgi vermek amacı taşıyanlar:
Dinî mesneviler, tasavvufi mesneviler, ahlaki mesneviler, ansiklopedik içerikteki mesneviler.
b) Okuyucunun kahramanlık duygusuna seslenen, konusunu tarihten alan mesneviler:
Tarihî mesneviler, menkıbevi mesneviler.
c) Sanat yönü ağır basan, okuyucunun edebî zevkine seslenen aşk ve macera konulu mesneviler.
d) Şairlerin gezip gördükleri yerleri anlatan, onların hayatından kesitler veren ya da kişiler, meslekler, düğünler ve bazı mekânları betimleyen mesneviler.
Mesnevinin Bölümleri:
1. Besmele: İslami geleneğe uygun olarak mesneviler Besmele ile başlar.
2. Mensur (düzyazı) ya da manzum Dîbâce (=Ön Söz): Mesnevinin ön söz bölümüdür.
3. Münacat: Allah’a yakarış anlamındaki bu başlık altında şairler, kulun güçsüzlüğünü ve her konuda Allah’ın yardımına ihtiyaçları olduğunu anlatır.
4. Tevhid: Allah’ın birliğine inanma anlamındaki bu bölümde şair, Allah’ın sıfatlarını sayar.
5. Naat: Hz. Muhammed’i övmek için yazılan bölümdür. Burada Hz. Muhammed’in üstünlüklerinden bahsedilir.
6. Miraç: Peygamberimizin Mirac’a yükselmesinin anlatıldığı bölümdür. Mesnevilerin giriş bölümünde sık sık bu olay anlatılır.
7. Mucizat: Mucizeler, anlamına gelir. Peygamberimizin ve diğer peygamberlerin mucizelerinin anlatıldığı bölümdür.
8. Medh-i Çihâr-Yâr: Dört halife olan Hz. Ebubekir, Hz. Osman, Hz. Ömer ve Hz. Ali’nin anlatıldığı bölümdür.
9. Padişah övgüsü: Devrin padişahının, devlet adamlarının övüldüğü bölümdür.
10. Sebeb-i Telif: Mesnevinin hangi sebeple yazıldığının anlatıldığı bölümdür.
11. Âgâz-ı Dâstân: Destanın başlangıcı, anlamındadır. Burada mesnevinin asıl konusuna geçiş yapılır. Bu bölüm, mesnevinin asıl anlatımını oluşturur.
12. Hâtime: Bitiş, anlamı taşıyan bu bölüm mesnevide son sözün söylendiği, bitiş tarihi ve şairin adının yer aldığı bölümdür. Bu bölümde şair, Allah’a hamd ü sena, Sultan’a övgü ve saltanatının devamı için dua, şairin kendini övmesi, tanınmış mesnevi şairlerini ve eserlerini övme, şairin eserine verdiği isim, mesnevinin beyit sayısı ve yazılış tarihi, okuyandan hayır dua isteme gibi konulardan bahsedilir.