Cümlede Anlam ve Anlatım
Cümle, bir duygu ya da düşünceyi yargı yoluyla aktaran söz dizisidir.
Cümledeki her sözcük ve sözcük grubu yargıya anlamsal değer kazandırır.
Günlük yaşantımızda da bir eylemi, durumu aktarırken sözcüklerden yararlanırız ancak aktarma eylemini gerçekleştirirken cümlemizi anlamca zenginleştirmek de isteriz. Böylece anlatımı tekdüzelikten kurtarır, okuyucunun ya da dinleyicinin dikkatini canlı tutmaya çalışır, konuya ilgisini arttırırız.
Bu amaçla kimi sözleri anlamlarının dışında kimi söz gruplarını bildirdiklerinin dışındaki başka amaçlarda kullanırız.
Bu nedenle, cümlede anlam ile ilgili soruları çözerken sözcüklere ve söz gruplarına daha geniş açıdan bakmak gerekir.
Söz dizisinin oluşumunda Özne + Tümleç + Yüklem sıralamasına uyulması esastır.
Ancak yüklem sonda olmak şartıyla vurgulanmak istenen düşünceye göre diğer ögeler yükleme yaklaştırılarak söylenebilir.
Cümle oluşturmaya yönelik sorularda ise öncelikle yüklemi bulmak ve ikinci olarak özneyi belirlemek gerekir. Nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleçlerini sıralarken zarf tümlecini yüklemden hemen önce getirmek gerekir.
Cümle tamamlamayla ilgili sorularda, cümlede verilmek istenen düşünce göz önünde bulundurulmalı ve cümleyi bu yönüyle tamamlayacak sözcük ya da sözcük grubu belirlenmelidir.
Ayrıca boşluğa getirilecek sözün cümleye anlamsal katkı sağlamasıyla birlikte cümlenin zaman, kişi, yapısal özellikleriyle de de uyumlu olması zorunludur.
Cümleyi tamamlayacak söz, cümlede yapısal ve anlamsal bir anlatım bozukluğuna asla yol açmamalıdır.
Örnek Soru
I. önceden düşünür
II. bütün araştırmacılar
III. duyurulması istenen bulgunun
IV. bilim dünyasında
V. duyurulmaya değer olup olmadığını
Numaralı sözler, hangi sıralamayla anlamlı bir cümleye dönüşür?
A) III – IV – V – II – I
B) IV – III – II – V – I
C) IV – III – V – II – I
D) II – IV – III – V – I
E) II – III – IV – V – I
Çözüm
Numaralı sözleri anlamlı bir cümleye dönüştürmek için ilk yapılacak eylem, yüklemi belirlemektir. Yüklem, yargıyı üzerinde taşıyan sözdür ve bu sözü taşıyan numara, en sonda yer alacaktır.
Birinci adım:
Sorudaki yüklem I. numarada yer alan “önceden düşünür” sözüdür ve I en sonda yer alacaktır:
“ …önceden düşünür.”
İkinci adım:
Özneyi belirlemek için yükleme (kim) sorusunun sorulmasıdır.
“Kim, önceden düşünür?” – bütün araştırmacılar
II numaradaki söz, özne görevinde olduğu için, başta yer almalıdır:
“Bütün araştırmacılar … önceden düşünür.”
Üçüncü adım:
III numaradaki “bulgunun” sözü, ilgi eki aldığı için (bulgu-nun) bir isim tamlamasının tamlayanı durumundadır; tamlananı taşıyan sözü bulmak gerekir.
V numarada yer alan “olmadığını” sözü iyelik eki aldığı için (olmadık-ı-n-ı) tamlayan görevindedir.
Bu durumda III’ten sonra V gelmelidir:
“…duyurulması istenen bulgunun duyurulmaya değer olup olmadığını…”
Dördüncü adım:
IV numaralı cümledeki “bilim dünyasında” sözü, cümlede dolaylı tümleç görevindedir.
Bu sözün “duyurulma” isim-fiiline mi yoksa düşünür fiiline mi “bulunma” anlamı kattığını görmemiz gerekir:
a) bilim dünyasında duyurulması
b) bilim dünyasında önceden düşünülür
Anlamca uygun olan a seçeneği olduğu için sıralamamız tamamlanmıştır:
“Bütün araştırmacılar, bilim dünyasında duyurulması istenen bulgunun duyurulmaya değer olup olmadığını önceden düşünür.”
II – IV – III – V – I
Cevap D
