YAPIM EKLERİ:
Bu ekler, köklerin anlamını ve türünü değiştiren, onları gövde yapan eklerdir.
İsim köklerine gelen yapım ekleri yeni isimler ve fiiller, fiil köklerine gelen yapım ekleri de yeni fiiller ve isimler yapar. Bu nedenle yapım ekleri dörde ayrılır:
a) İsimden İsim Yapan Ekler
b) İsimden Fiil Yapan Ekler
c) Fiilden İsim Yapan Ekler
d) Fiilden Fiil Yapan Ekler
a) İsimden İsim Yapan Ekler:
1. –lık, -lik, -luk, -lük: İsim kök ya da gövdelerine eklenerek aşağıdaki türlerde yeni isimler yapar:
Yer İsimleri: odun-luk, çift-lik, ağaç-lık, zeytin-lik…
Eşya isimleri: göz-lük, yağmur-luk, kuak-lık, gelin-lik…
Sıfatlar: yaz-lık (elbise), kira-lık (ev), gün-lük (işler)…
Topluluk isimleri: Türk-lük, genç-lik, insan-lık…
Soyut isimler: iki-lik, güzel-lik, ayrı-lık, iyi-lik…
2. –cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü: Asıl işlevi eklendiği isimlerden meslek isimleri türetmektir. Eklendiği kimi sözcükleri de sıfat yapar:
Meslek isimleri: av-cı, iş-çi, söz-cü, su-cu, göz-cü, iz-ci, bek-çi, simit-çi, çöp-çü, kuş-çu…
Sıfatlar: eber-ci (öğrenci), halk-çı (politika)…
3. –lı, -li, -lu, -lü: Asıl görevi isimlerden sıfat türetmektir. Sıfatların yanı sıra sahiplik ve bağlılık isimleri de yapar:
Taş-lı (tarla), tat-lı (dil), giz-li (söz), un-lu (yemek), ün-lü (sanatçı)… gibi sıfatlar,
Kilit-li, Ankara-lı, köy-lü, üniversite-li… gibi bağlılık isimleri,
Turgut-lu, Deniz-li, Polat-lı gibi az sayıda yer isimleri,
Selçuk-lu, Osman-lı, Karahan-lı gibi soy isimleri türetir.
4. –cık, -cik, -cuk, -cük; -çık, -çik, -çuk, -çük: Asıl görevi küçültme ve sevgi anlamı taşıyan yeni sözcükler türetmektir. Az sayıda da somut isimler türetir:
Az-ı-cık, ince-cik, kısa-cık… (küçültme)
Anne-cik, bir-i-cik, yavru-cuk… (sevgi)
5. –ca, -ce; -ça, -çe: Millet adlarının sonuna gelerek dil adları yapar:
Türk-çe, İngiliz-ce, Alman-ca, Arapa-ça…
6. –sız, -siz; -suz, -süz: Asıl görevi isimlerden olumsuz isimler ve sıfatlar türetmektir. “-li” ekinin olumsuzudur:
Tat-sız (yemek), bilgi-siz (adam), gönül-süz (iş), duygu-suz (çocuk)…
Bu eki alan kimi sözcükler cümlede zarf görevi üstlenebilir:
İnsan, onursuz yaşayamaz. Bu yemekler, tuzsuz yapılıyor.
Zarf tümleci Zarf tümleci
Bu ek, -li” ekini alan bütün sözcükleri olumsuz yapmayabilir:
“Hızlı, pahalı” gibi sözcükleri olumsuz yapmak için “-siz” yerine “yavaş, ucuz” gibi sözcükler kullanırız.
7. –ki: Asıl görevi isimlerden sıfatlar türetmektir. Bu ek, isim kök ya da gövdelerine dorudan eklenebildiği gibi “-de” ve “-in” çekim ekleri almış isimlere de eklenebilir. Bu yönüyle diğer yapım eklerinden ayrılan bir nitelik taşır. Ayrıca eklendiği isimlerde büyük ünlü uyumunu bozar:
Şimdi-ki (haber), karşıda-ki (ev), radyoda-ki (müzik), evde-ki (hesap), sizin-ki, gönlünde-ki…
8. –mtrak: Daha çok tat ve renk isimlerine gelerek onları derecelendirir. Eklendiği isimlerde büyük ünlü uyumuna uymaz:
Yeşil-i-mtrak, sarı-mtrak, acı-mtrak, ekşi-mtrak…
9. –leyin: Kullanım alanı oldukça dardır. Sadece birkaç zaman ekine gelerek zamanın belirleyici anlam kazandırır. Bu ek de eklendiği isimlerde büyük ünlü uyumuna uymaz:
Sabah-leyin, akşam-leyin, gece-leyin…
10. –ncı, -nci, -ncu, -ncü: Sayı isimlerinden sıra sayı isimleri yapar:
Bir-i-nci, iki-nci, üç-ü-ncü, son-u-ncu, altı-ncı…
11. –cıl, -cil, -cul, -cül; -çıl, -çil, -çul, -çül: Az kullanılan bir ektir:
Balık-çıl, ev-cil, ben-cil…
12. –daş, -taş: Az kullanılan bir ektir. Bu ek de eklendiği sözcüklerde büyük ünlü uyumunu bozar:
Vatan-daş, yurt-taş, gönül-daş, fikir-daş…
13. –sı, -si, -su, -sü: az kullanılan bir ektir. Eklendiği sözcüğe “gibi” anlamı katar:
Kadın-sı, erkek-si, çocuk-su…
14. –z: Az sayıda sözcükte görülür:
İki-z, üç-ü-z, dörd-ü-z…
15. –tı, -ti, -tu, -tü: Genellikle tabiat taklidi isimler yapar:
Fısıl-tı, şırıl-tı, gürül-tü, patır-tı, homur-tu, kıpır-tı…
b) İsimden Fiil Yapan Ekler:
1. –la-,-le-: Çok kullanılan eklerdendir. Eklendiği isim kök ve gövdelerini fiile dönüştürür:
Baş-la-, göz-le-, yol-la-, bek-le-,dış-la-, çerçeve-le-…
2. –l-: İsimlerden edilgen fiiller yapar:
İnce-l-, sivri-l-, doğru-l-, süz-ü-l-…
3. –da-, -de-: Genellikle tabiat taklidi isimlerden fiiller türetir:
Fısıl-da-, gürül-de-, hışır-da-, ışıl-da-…
4. –sa-, -se-: su-sa-, garip-se-…
5. –msa-, -mse-: az-ı-msa-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-…
6. –al-, -el-: az-al-, düz-el-, kör-el-, dar-al-, yön-el-…
7. –a-, -e-: tür-e-, yaş-a-, kan-a-…
8. –ar-, -er-: baş-ar-, yaş-ar-, gök-er- (göğermek)…
9. –lan, -len-: giz-len-, yol-lan-, ev-len-…
10. –laş-,-leş-: pay-laş-, söz-leş-, bir-leş-, veda-laş-…
c) Fiilden İsim Yapan Ekler:
1. –mak, -mek: Bütün fiillere getirilen ektir. Eklendiği fiilleri mastar yapar:
Oku-mak, bil-mek, gör-mek, çağır-mak…
2. –ma, -me: çiz-me, beze-me, yazış-ma, alıştır-ma…
3. –ış, -iş, -uş, -üş: uç-uş, gör-üş, çık-ış, gir-iş, söyle-y-iş…
4. –m: ver-i-m, bak-ı-m, doğ-u-m, duy-u-m…
5. –k: ele-k, dile-k, ışı-k, aç-ı-k…
6. -ak, -ek: kork-ak, at-ak, kaç-ak, dur-ak, bin-ek, ürk-ek…
7. –gın, -gin, -gun, -gün; -kın, -kin, -kun, -kün: sus-kun, üz-gün, öl-gün, bil-gin, küs-kün, sür-gün, az-gın, bıç-kın, şiş-kin…
8. –gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, -ku, -kü: sar-gı, diz-gi, duy-gu, gör-gü, at-kı, et-ki, coş-ku, sil-gi…
9. –ga, -ge: dal-ga, bil-ge, süpür-ge…
10. –n: yığ-ı-n, tüt-ü-n, ek-i-n…
d) Fiilden Fiil Yapan Ekler:
1. -dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -tür-: yaz-dır-, bil-dir-, kov-dur-, öl-dür-, gül-dür-, sat-tır-, çek-tir-, sön-dür-…
2. –l-: Eklendiği fiilleri edilgen yapar:
Yaz-ı-l-, gör-ü-l-, aç-ı-l-, sev-i-l-…
3. –n-: gez-i-n-, söyle-n-, geç-i-n-, oku-n-…
4. –r-: piş-ir-, uç-u-r-, bit-i-r-…
5. –ş-: Aynı zamanda işteşlik eki olan bu ek, eklendiği fiillere “ortaklık, birliktelik, karşılıklı yapma” anlamı kazandırır:
Ağla-ş-, selamla-ş-, kap-ı-ş-, uç-u-ş-…
6. –t-: ara-t-, söyle-t-, ak-ı-t-…
7. –ma-, -me-: Eklendiği fiillere olumsuzluk anlamı kazandırır. Bu nedenle eke “olumsuzluk eki” adı verilmektedir. Bu ek, fiilden isim yapan “-ma, -me” ekiyle karıştırılmamalıdır :
Gel-me-, yaz-ma-, gör-me-, söyle-me-…
YAPIM EKLERİ ÖSYM SORULARI:
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde –lık (-lik, -luk, -lük) ekiyle türetilmiş sözcük yer bildirmektedir? (1989-ÖSS)
A) Aylık kazancının yarısını bu işe yatırmıştı.
B) Yarın çamlığa doğru geziye çıkacağız.
C) Kışlık yiyeceklerimizi şimdiden alacağız.
D) Çocukluğunda buralara pek çok kez gelmişti.
E) Çevremizi kuşatan çirkinliklerden rahatsız olmuştuk.
2. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “-den(-dan)” eki, sonuna geldiği sözcüğün anlamını değiştirmiştir? (ÖSS -1982)
A) Sıkıntıdan ne yapacağını bilmiyordu.
B) Sıradan bir roman olduğunu hemen anladım
C) Terden, sırtındakiler sırılsıklam olmuştu.
D) Çocuktan nereye gittiklerini sormuştuk.
E) Taşlıktan yürüyerek buraya geldi.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “-ce” eki, eklendiği kelimenin anlamında bir küçültme yapmıştır? (ÖYS-1983)
A) Yumuşakçalar omurgasız, suda yaşayan, kabuklu hayvanlardır.
B) Çocuklar büyükçe bir binanın önünde birdirbir oynuyorlardı.
C) Çocukların kendisini askerce selamlamasından çok hoşlanırdı.
D) O, bu insanca davranıştan mutlaka etkilenir.
E) Okulda buluşup topluca sinemaya giderler.
4. “Kimi yazarlarca röportaj, çok yönlü bir yazı biçimidir.” cümlesinde “yazarlar” kelimesi – ca ekini alarak yeni bir anlam kazanmıştır. Aynı anlam aşağıdakilerin hangisinde söz konusudur? (ÖSS-1985)
A) Birbirimizle kardeşçe geçindiğimiz söylenemezdi.
B) O günden sonra yıllarca birbirimizi görmedik.
C) Karşımda orta yaşlı, kamburca biri oturuyordu
D) Böyle yapmaya sınıfça karar verdik.
E) Yeni evimizde gönlümce uzanıp yatamadım.
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, – ler (-lar ) eki cümleye “abartma” anlamı katmaktadır? (ÖSS-1986)
A) Sürü sürü koyunları, keçileri var.
B) Bütün gün, annelerini beklediler.
C) Ahmet’ler yarın tatile çıkıyorlar.
D) Dünyalar kadar kitabı var.
E) Çocukların hepsi aşılanacak.
6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde -ce, -ca, -çe, -ça eklendiği sözcüğe “Bunu ona gizlice söylemişler.” cümlesindeki anlamı kazandırmıştır? (ÖSS -1988)
A) Karşıma oturup sözümü kesmeden sessizce dinledi.
B) Sonunda onlar da genişçe bir eve taşındılar.
C) Çocukça davranışları yüzünden pek sevilmezdi.
D) Ondan günlerce ne bir mektup, ne bir haber aldık.
E) Bence evinizin en güzel yanı işyerine yakın olması.
7. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır? (ÖYS-1988)
A) Anlattıkları bıktırıcı, tatsız tuzsuz sözler yığınıydı.
B) İzlenimlerinizi yazarken, yaratıcı olmaya çalışmalısınız.
C) Öyküleyici anlatımda da bu öğelere yer vermelisiniz.
D) Burada olay, birinci kişinin ağzından anlatılmaktadır.
E) Bu gibi durumlarda, inandırıcı 108 kanıtlar bulmak zordur.
8. Aşağıdaki dizelerin hangisinde, hem yapım eki hem çekim eki almış bir sözcük vardır? (ÖYS-1989)
A) Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak
B) Şimdi bir rüzgâr geçti buradan
C) İnsan bir yanınca Kerem misali yanmalı
D) Ertesi gün başladı gün doğarken yolculuk
E) Ayva sarı nar kırmızı sonbahar
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, birden çok yapım eki almıştır? (ÖSS -1991)
A) Ödül, sanatçının son eserine verildi.
B) Bunları sizin sokaktaki çiçekçiden aldım.
C) Kapıdaki nöbetçiye sizi sordum.
D) Yarın tatlıcının önünde buluşacağız.
E) Köşedeki balıkçıya taze balık gelmiş.
10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yansımadan doğmuş bir sözcük vardır? ÖYS-1993
A) Yağmurdan sonra, sokakları seller, götürdüğünden uzun süre karşıya geçemedik.
B) Dünkü fırtına, ağaçlarda ne meyve ne de yaprak bıraktı.
C) Öğretmenin, çocuklara bağırmaktan nefesi tükenmiş, sesi kısılmıştı.
D) Açık kalan musluğun şırıltısından bütün gece uyuyamadım.
E) Konuşurken o kadar heyecanlandı ki sesinin titremesini engelleyemedi.
11. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük hem yapım hem çekim eki almıştır? (ÖSS-1995)
A) Aralarında sıkı bir dostluk vardı.
B) Dalgalı denizde yüzmek tehlikelidir.
C) Kapıda bir yabancı var.
D) Dün sokaklar çok kalabalıkmış.
E) İnatçılar çevrelerinde pek sevilmezler.
12. “İçimizde yaşça en büyüğümüz oydu.” Bu cümlede geçen “yaşça” sözcüğüne (-ca , -ce, -ça, -çe) ekinin kattığı anlam aşağıdakilerin hangisinde görülmektedir? (ÖYS-1995)
A) Kapıyı yavaşça açıp odaya girdim.
B) Sonunda gönlünce bir ev bulabildi.
C) Onu iyice şişmanlamış buldum.
D) Kendisini ötekilerden bilgice üstün görüyordu.
E) Ondan aylarca bir haber alamamıştım.
13. Çağdaş sinemanın ünlü örneklerinden birini dün gece televizyonda izlerken korkulu dakikalar yaşadım.
Bu cümledeki numaralanmış sözcüklerin hangisinde birden çok yapım eki vardır? (ÖSS-1997)
A) I B) II C) III D) IV E) V
14. Aşağıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerin hangisinde, birden çok yapım eki kullanılmıştır? (ÖSS-1999)
A) Kara gözlüm çok özledim ben seni
B) Varlığını yalnız ona verdim ben
C) Hava keskin bir kömür kokusuyla dolar
D) Gözleri yaş dolu yorgun bulutlar
E) Bir med zamanı gökyüzü kurşunla örtülü
