ZAMİRLER (ADILLAR)
Zamirler, isimlerin yerini cümlede geçici olarak tutan sözcük ve eklerdir.
Zamir, her yönüyle isme benzer. İsimlere gelen çekim eklerini alırlar, cümlede isimler gibi tamlamalar kurarlar. Cümlede isimlerin üstlendikleri tüm görevleri üstlenirler.
Zamirlerin Çeşitleri:
A) SÖZCÜK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER:
1. Kişi (Şahıs) Zamirleri: Kişi isimlerinin yerine geçen zamirlerdir:
Ben, sen, o; biz, siz, onlar.
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili zamirler, kişi zamirleridir:
Ona siz de anlayış göstermelisiniz.
Ben, sen yok; biz varız.
Kişi Zamirleri İle İlgili Özellikler:
a) Kişi zamirleri, isim tamlamalarında sadece tamlayan görevinde bulunurlar:
senin evin, onların köyleri, sizin görüşünüz, onun ayakkabısı…
Bu tamlamalardaki “evin (ev- in), köyleri (köy-leri), görüşünüz (görüş-ünüz), ayakkabısı (ayakkabı-sı)” altı çizili eklerle “senin, onların, sizin, onun” zamirleri karşılandığı için, söyleyişte, kişi zamirleri çoğunlukla düşer ve “evin, köyleri, görüşünüz, ayakkabısı” gibi sadece tamlananlar söylenir.
Kişi zamirlerinin bu türden kullanımındaki amaç, söze “pekiştirme” değeri katmaktır:
Bu vatan, bizim atalarımızın kanıyla sulanmıştır.
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır?
A) Bu konuyu senin hazırlamanı istiyorum. B) Evi temizlememe yardım edecek misin?
C) Kitaplarınız ancak haftaya gelir. D) Yol çalışmaları çok yavaş ilerliyor.
E) Sinema sanatçıları, yeni derneğin açılışına katıldılar.
b) Birinci tekil kişiyi karşılayan “ben” ve üçüncü tekil kişiyi karşılayan “o” zamirleriyle kurulan isim tamlamalarında zamirlerin söylenmemesi anlam belirsizliğine yol açabilir:
Şiirlerini okumayı ben de severim. (Kimin şiirlerini? senin şiirlerini – onun şiirlerini)
Bu konudaki önerilerini dikkate almalıyız. (Kimin önerilerini? senin önerilerini – onun önerilerini)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinden kişi zamirinin çıkarılması anlam belirsizliğine yol açar?
A) Sizin bu kitabı okumanızı isterdim. B) O, benim bu konudaki görüşlerimi takdirle karşılamış.
C) Senin konuştuğunu kimse fark etmedi. D) Anlaşılan, bizim gitmemizi bekliyormuş.
E) Onlar da yemeğe gitmek için hazırlanmışlar.
c) Kişi zamirleri, isimler gibi hâl (durum) eklerini alırlar ancak birinci tekil (ben) ve ikinci tekil kişi zamirleri yönelme ekini (-a / -e) aldıklarında kökte ses değişmesi olur. Bu ses olayına ünlü değişmesi adı verilir:
ben –e : bana , sen –e: sana
2. Dönüşlülük Zamiri: “Asıl, öz” anlamına gelen “kendi” sözcüğüdür:
Dönüşlülük zamiri, anlam yönünden bir kişi zamiridir. Kişi zamirinin aldığı ekleri alır.
Dönüşlülük Zamiri İle İlgili Özellikler:
a) “kendi” zamiri isim tamlaması kurabilir ve tamlamada tamlayan ve tamlanan görevlerini üstlenebilir:
kendi işi ( tamlayan), kendi derdi (tamlayan),
adamın kendisi (tamlanan), doktorun kendisi (tamlanan)
b) “kendi” zamiri ikilemeler oluşturabilir ve cümlede zarf tümleci, belirtili nesne görevleri üstlenebilir:
Çocuk kendi kendine konuşuyor. (Nasıl konuşuyor? Kendi kendine – zarf tümleci)
Sabahtan beri kendi kendine söyleniyor. (Nasıl söyleniyor? Kendi kendine – zarf tümleci)
c) “kendi” zamiri, diğer kişi zamirleriyle birlikte kullanılarak cümleye “pekiştirme” anlamı katabilir:
Bunu sen kendin yapmalısın. Pikniğe biz kendimiz gidelim.
Bu evi ben kendim boyadım. Bu, sizin kendi işiniz.
3. İşaret Zamirleri: Varlıkları ve kavramları işaret yoluyla karşılayan zamirlerdir.
Başlıca işaret zamirleri bu, şu, o; bunlar, şunlar, onlar sözcükleridir.
Bu sözcüklerin dışında “buna, şuna, ona, öteki, beriki, diğeri, diğerleri, burayı, şurayı, orayı, öbürü, böyle, şöyle, böylesi, şöylesi, başkası” sözcükleri de isimlerin yerine kullanıldıklarında işaret zamiri olurlar:
“Bu koltuk, burada güzel durmadı, şuraya alalım.” cümlesindeki “burada” ve “şuraya” sözcükleri işaret zamiridir.
Bu elbise sana yakışmadı, bir de ötekini dene.
Böyle, şöyle:
Sazını aldı genç âşık ve böyle söyledi: (bunları)
Mektup eline çok geç ulaşmıştı ama içinde şöyle yazıyordu: (şunlar)
“Bu” ve “bunlar” en yakındaki varlığı, “şu” ve “şunlar” biraz daha uzaktakini, “o” ve “onlar” ise en uzaktaki varlığı karşılar.
a) İşaret zamirleri, işaret sıfatlarıyla karıştırılmamalıdır. İşaret sıfatları, varlığın sadece yerini gösterir; işaret zamirleri ise varlığın hem yerini gösterir hem de kendisini karşılar:
Bu kitabı Ahmet’e vermelisin. (işaret sıfatı) – Bunu Ahmet’e vermelisin. (işaret zamiri)
b) “O” ve “onlar” zamirleri, kimi cümlelerde işaret zamiri kimi cümlelerde de kişi zamiri olur:
O, bu işe çok sevinecek. (kişi zamiri) – Sigara seni bırakmadan sen onu bırak. (işaret zamiri)
c) İşaret zamiri, bir isim tamlamasında tamlayan ve tamlanan görevinde bulunabilir:
çocuğun böylesi, kitabın diğeri (tamlanan); burasının temizliği (tamlayan); şunun şurası (tamlayan-tamlanan)
d) İşaret zamirleri cümlede bir isimden önce kullanıldığında önündeki sözcükten virgül işaretiyle ayrılmalıdır:
Şu, yol üstünde görebileceğiniz son köydür. Bu, sanatçının son yazdığı öyküleri içeriyor.
Örnek Soru:
“Bu” sözcüğü, aşağıdaki dizelerin hangisinde tür bakımından ötekilerden farklıdır? (1993)
A) Kolay değildir bu dünyadan ayrılmak B) “Bu, taşındır.” diyerek Kâbe’yi diksem başına
C) Bu eller miydi resimleri tutarken uyuyan D) Gönlüm bu sevincin heyecanıyla kanatlı
E) Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
4. Soru Zamirleri: Varlıkları soru yoluyla karşılayan ya da onları sormak için kullanılan zamirlerdir:
Kim, kimi, kime, kimlerde, kimlerden, ne, neye, hangisi, hangisinde, hangileri, kaçı, nereyi, nerede, nereden…
Sizi buraya kim getirdi? Geceleyin bir ses böler uykumu: Nerdesin? Ona ne söylemiştiniz?
Bu sorulara alınacak cevaplar da zamir ya da isimdir.
Soru Zamirleri İle İlgili Özellikler:
a) Soru zamirleri, soru sıfatlarıyla karıştırılmamalıdır. Soru zamiri varlığın kendisini, soru sıfatı ise varlığın niteliğini soru yoluyla karşılar:
Hangi kitapları okudunuz? (Soru Sıfatı) Bu kitaplardan hangisini okudunuz? (Soru Zamiri)
b) Soru zamirleri edatlarla birlikte kullanılabilir: kiminle, ne gibi, hanginiz için, kime göre…
c) Soru zamirleri isim tamlaması kurabilir:
Kimin kitabını okuyorsunuz? (tamlayan) Bu şehirlerden hangisini görmek istersiniz? (tamlanan)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru zamiri vardır? (1995)
A) Arkadaşın Ankara’ya ne zaman gelmiş? B) Bu tabağı buraya kim koymuş olabilir?
C) Ben de onunla gidebilir miyim? D) Kaçıncı katta oturuyorsunuz?
E) İstanbul’a ilk kez mi gidiyorsun?
5. Belgisiz Zamirler: Varlıkları belirsiz bir şekilde karşılayan zamirlerdir:
Bazısı, birkaçı, herkes, hiç kimse, kimse, çoğu, kimi, kimileri, hepimiz, hepsi, birçoğu, başkası, birileri, bir kısmı, bütünü…
Çalışmanızı herkes beğeniyor. Yok, bizi arayan, soran kimsemiz. Bazıları bu konuda yanlış düşünüyor.
Belgisiz Zamirler İle İlgili Özellikler:
a) Belgisiz zamirler, belirsizlik sıfatlarıyla karıştırılmamalıdır:
Bu konuyu birkaç kişiyle konuştuk. (Belirsizlik sıfatı) Bu konuyu birkaçıyla konuştuk. (Belgisiz zamir)
b) Belgisiz zamirler isim tamlamaları kurabilir:
Kitapların tümünü bir günde okudu. Herkesin sınavı iyi geçmiş.
Tamlanan Tamlayan
c) “falan” sözcüğü, bir isimden sonra kullanılırsa “o ismin benzerleri” anlamını alır ve belgisiz zamir olur:
Toplantıya çocuk falan getirmeyin.
d) “şey” sözcüğü de belgisiz zamirdir.
e) Kişi ve işaret zamirlerinden bazıları ikileme biçiminde kullanılırsa belgisiz zamir olur:
Onu bunu dinleme! Seni beni kim dikkate alır ki!
B) EK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER:
1. İlgi Zamiri: “-ki” eki cümlede bir varlığı karşıladığında ilgi zamiri olur:
Yolcununki bagajda kalmış. Çantasındakileri masanın üzerine koydu.
2. İyelik Ekleri: İsimlere getirildiğinde “aitlik, sahiplik” anlamı veren kişi ekleri de ek görünümündeki zamirlerdir:
Tekil: kitap-ı-m, kitap-ı-n, kitap-ı Çoğul: kitap-ı-mız, kitap-ı-nız, kitap-ları
ZAMİRLERİN YAPISI:
1. Basit Zamirler: Yapım eki almamış, kök durumundaki zamirlerdir:
Sizi, biri aradı. Onlar, bize gelebilir.
2. Türemiş Zamirler: Zamirler, yapım eki almaya çok elverişli değildir. Ancak az sayıda zamir yapım eki alarak türemiş zamir olabilir:
benlik —- ben-lik, hiçlik —- hiç-lik, bencil —- ben-cil,
3. Birleşik Zamirler: Birden çok sözcüğün birleşmesiyle oluşmuş zamirlerdir:
her + kes = herkes bir + çoğu = birçoğu hiç + biri = hiçbiri bir + kaçı = birkaçı
her + hangi bir = herhangi bir
4. Sözcük Grubu Hâlindeki (Öbekleşmiş) Zamirler: Bu zamirler kalıplaşmıştır:
Falan filan, şurdan burdan, şöyle böyle… İki saat şurdan burdan konuştuk. (Ne konuştuk?)
Zamirlerin Cümledeki Görevleri:
Zamirler, isimlerin yerini tutan sözcükler oldukları için cümlede isimlerin aldığı bütün görevlere getirilebilir:
a) Özne olurlar:
Bu çalışmayı siz mi yaptınız? Bu, izlediği en güzel filmdi. Arkadaşların hepsini buraya çağırın.
b) Nesne olurlar:
Sizi burada ilk kez görüyorum. Kendinizi bu kadar hırpalamayın. Bunlardan hangisini beğendiniz?
c) Dolaylı tümleç olurlar:
Lütfen, bana ondan söz etme! Kitapları nereden almıştınız? Bu konuda size bazı bilgiler verebilir.
d) Zarf tümleci olurlar:
Buraya kiminle geldiniz? Şimdilik bununla yetinmelisin. Birkaçının çalışmasıyla etkili bir sonuç alamaz.
e) Yüklem olurlar:
Buraya gelmemizi isteyen oydu. Aradığım dergiler, bunlardı. Bunlar, karşılaştığımız sorunlardan birkaçıdır.
Örnek Soru:
Aşağıdaki dizelerin hangisinde zamir ekeylem alarak yüklem olmuştur? (1992)
A) Beni herkes severdi çocukluğumda B) Sendin bütün korkuların çaresi
C) Ben uzaklarda olmalıyım, çok uzaklarda D) Denize bakan evler gibiydim seninle
E) Onu benden, beni ondan ayıran deniz