İsim-Fiiller:
İsim-fiiler, fiillere getirilen –mak, –mek, -ma, -me, –ış, –iş, –uş,-üş ekleriyle oluşturulan geçici isimlerdir.
Oluşturulan bu isimler, fiillerin adını gösterirler: koşmak, gelmek, gülme, uçma, açış, geliş, okuyuş, düşüş … gibi.
İsim-Fiillerin Özellikleri:
1. –mak, –mek, -ma, -me, –ış, –iş, –uş, –üş ekleriyle kalıcı isimler yapılabilir. Bu şekilde oluşturulan isimlere fiilimsi diyemeyiz:
çakmak, ekmek, dondurma, dolma, kıyma, sıtma (ısıtma), sarma, kavurma, bazlama, kazma, basma, uçurtma, duruşma, düğme, sunuş, tanış, dalış, yanlış, alış veriş, sürme, dikiş… gibi.
2. İsim-fiiller anlam yönünden fiil, görev yönünden isim durumundadır:
Kitaptan bir bölüm okumak istedi.
Bu cümlede iki eylem söz konusudur: okumak ve istemek. “okumak” isim-fiili anlam yönünden fiil, görev yönünden ise cümlede isim niteliğindedir.
Aşağıdaki örneklerde de isim-fiiller, kullanıldıkları cümlelere anlamsal yönden bir “eylem” katkısında bulunmaktadır:
Hafta sonu yaptığımız pikniği anlatmamı ister misiniz? (eylemler: anlatma — isteme)
Bahçedeki çiçekleri sulamak için musluğu açtı. (eylemler: sulamak – — açma)
Söz verdiğiniz saatten daha erken gelişiniz bizi çok sevindirdi. (eylemler: geliş — sevinme)
3. İsim-fiiller,kişi kavramı taşımadıkları için fiil çekimine girmezler. İsimler gibi iyelik ve durum (hâl) ekleri alabilirler:
İyelik ekleri almış isim-fiiller:
bak-ma-m, gör-me-n, gül-me-si, yürü-y-üş-ü-müz, duy-ma-nız, git-me-leri…
Durum (hâl) eki almış isim-fiiller:
konuş–mak-tan, dinlmek-ten, git-me-y-e, gör-me-y-e, anlat–ış-tan, çök-üş-e…
4. Fiillere getirilen olumsuzluk ekinden sonra da isim-fiil ekleri getirilebilir:
bak-ma-mak, bul-ma-mak, gül-me-mek, dinle-me-mek, dinle-me-me, gör-me-y-iş, çık-ma-y-ış…
5. İsim-fiiller, aldıkları “-mak, –mek, -ma, -me, –ış, –iş, –uş, –üş” ekleriyle yapıca birer türemiş isim niteliğindedir:
koşmak, yüzmek, bakma, gitme, bekleyiş, oturuş, gülüş…
6. İsim-fiiller,önlerine başka sözcükler alarak isim-fiil grubu oluştururlar:
İsim + isim fiil: çay demlemek, su içmek, kitap okumak, bilet almak, çiçek toplamak…
İsim + -i durum eki + isim-fiil: kapı-y-ı kapatmak, arkadaş-ı çağırmak,
masa-y-ı temizlemek, sistem-i çözmek, duygu-y-u aktarmak…
İsim + -e durum eki + isim fiil: bahçe-y-e gitmek, kitaplar-a bakmak, kahvaltı-y-a çağırma…
İsim + -de durum eki +isim-fiil: ev-de oturmak, sınıf-ta beklemek, çarşı-da buluşmak…
İsim + -den durum eki + isim-fiil: köprü-den geçmek, ağaç-tan düşmek,
tren-den inmek, iş-ten çıkmak, uyku-dan uyanmak…
İsim + ile + isim-fiil: sra-y-la girmek, uçak-la gitmek, coşku-y-la söylemek, merak-la bakmak…
7. İsim-fiiller,kullanıldıkları cümleleri yapıca “girişik-birleşik cümle” hâline getirirler.
8. İsim-fiiller,cümlede isimlerin aldıkları tüm öge görevlerini üstlenirler:
a) İsim-fiiller ve isim-fiil grupları, cümlede yüklem olurlar:
En sevdiği eylem, kitap okumaktır. (Yüklem isim-fiil grubudur.)
Yapabileceğimiz tek şey beklemekti. (yüklem isim-fiildir.)
b) İsim-fiiller ve isim-fiil grupları cümlede özne görevi üstlenirler:
Çalışmak, her insanın yapması gereken bir eylemdir. (Özne isim-fiildir.)
Gemi yolculuğu yapmak, onun en büyük hayaliydi. (Özne, isim-fiil grubudur.)
c) İsim-fiiller ve isim-fiil grupları cümlede nesne görevinde bulunurlar:
Derslerinize çalışmayı ihmal etmeyiniz. (Nesne isim-fiil grubudur.)
Bu sanatçı alkışlanmayı hak ediyor. (Nesne isim-fiildir.)
d) İsim-fiil ve isim-fiil grupları cümlede dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı) görevi üstlenir:
Tatile çıkmaya hazır mısınız? (Dolaylı tümleç, isim-fiil grubudur.)
Hafta sonları film izlemeye bayılır. (Dolaylı tümleç, isim-fiil grubudur.)
Arkadaşını gördü, ansızın gülmeye başladı. (Dolaylı tümleç isim-fiildir.)
e) İsim-fiil ve isim-fiil grupları cümlede zarf tümleci görevi üstlenir:
Bütün gününü kitap okumakla geçirdi. (Zarf tümleci isim-fiil grubudur.)
Üzülmekle bir yere varamazdım. ( Zarf tümleci isim-fiildir.)
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler isim-fiildir:
Bütün gününü derslerine çalışmak ve resim çizmekle geçiriyordu.
Denize karşı bir kayanın üzerinde oturmayı alışkanlık edinmişti.
Öğrenciler, ders çıkışında otobüs durağına ilerlediler.
Çalışma odasının duvarları, tavanı paketler, şişkin karton kutular, içleri sayısız fişle dolu teneke kutularla kaplıydı. Bu kadar belge karşısında içimde korkuyla karışık bir hayranlık uyandı. “Hocam,” dedim heyecanlı bir sesle, “Sizin tükenmek bilmeyen iyilik ve bilginize ihtiyacım var.”
Uyarı:
1. İsim-fiil eki olan “–ma/-me” fiilleri olumsuz fiil yapan “-ma/-me” ekiyle karıştırılmamalıdır.
Örnek ÖSYM sorusu:
Heyecanlandım nedense
Hep sevgiden konuşmak istiyorum
Bu dizelerdeki eylemsinin türce özdeşi olan eylemsi aşağıdaki dizelerin hangisinde vardır? (1998 ÖSS)
A) Kâğıt kayıkları yüzdürdük
Derenin boz bulanık sularında
B) Derdimiz bize yeterken
Komşularınki de üstüne tuz biber eker
C) Sevgi bir çocuğun gülen gözleridir
Ve özgür bir uçurtmadır gökyüzünde
D) Konarsan güle kon dikene konma
Eski düşmanların dost olur sanma
E) Aydınlığı bu kadar soğutabilmek ne zor
Bulutları küçük camlara sığdırabilmek
Çözüm: Sorudaki şiirin kinci dizedeki “konuşmak” eylemsisi bir isim-fiildir. Bu isim-fiilin türce özdeşi olan diğer isim-fiiller E seçeneğinde bulunmaktadır: soğutabilmek ve sığdırabilmek. Cevap E.