Divanü Lügati’t-Türk – Kaşgarlı Mahmut: Kaşgarlı Mahmud XI. yüzyılda yaşamış bir Türk bilgini, dilcilerin en büyüğüdür. Onun hayatından çok, kişiliği ve eseri hakkında bilgiler vardır. Türk Dili Sözlüğü biçiminde çevrilebilecek Divanü Lugati’t-Türk adlı eser ile Türk dilinin cümle yapısı bilgileri biçiminde çevrilebilecek Kitabu Cevahirü’n-nahv fi Lugati’t-Türk adlı iki dev eserin sahibidir. Ancak ikinci kitap bulunamamıştır. Bu kitabın varlığına ilişkin bilgi, Divanü Lugati’t-Türk’te söylenmiştir.
Divanü Lugati’t-Türk, Karahanlı Türkçesiyle 1072-1074 yılları arasında yazılmış ve Bağdat’ta dönemin halifesi Ebu’l Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
Divanü Lugati’t-Türk, adından ve Arap dilinin kurallarına göre düzenlenmiş olmasından da anlaşıldığı gibi, aslında Araplara Türkçe ögretmek için yazılmış bir eserdir. Ancak bu eserin yazılışını tek bir sebebe bağlamak doğru değildir. Çünkü, Kaşgarlı Mahmud bu görevi yerine getirirken hem Türk dili ile Arap dilinin karşılaştırmasını yapmış hem de Türk dili ve kültürü ile ilgili geniş ve çok yönlü bilgi vermiştir.
Kaşgarlı Mahmud’un. XI. yüzyıl Türk dünyasına yayılmış bütün Türk boylarının yaşadıkları bölgelerde, oturdukları küçüklü büyüklü yerleşim merkezlerinde bizzat dolaşarak malzeme toplamış, Karahanlı yazı dilindeki sözleri verirken onları öteki Türk lehçe ve ağızlarından topladığı örneklerle karşılaştırmış, gerekli yerlerde ses bilgisi ve dil bilgisi açıklamaları yapmıştır. Türkçenin eski devirlerine ilişkin bundan başka kaynak olmadığı için Divanü Lugati’t-Türk Türk lehçe ve ağızları için eşsiz bir kaynaktır.
Kaşgarlı Mahmud, incelediği bölgelerdeki Türk boy ve kavimlerinin oturdukları yerleri ayrıntılı olarak anlatmış, kullandıkları alfabe sistemlerinden, dillerindeki ses ve yapı ayrılıklarından, inanç, gelenek, göreneklerinden söz etmiş, bu bilgileri gerektiğinde hadisler, atasözleri, şiir parçaları ve dörtlükler gibi canlı örneklerle zenginleştirmiştir.
İlk Türk dünyası haritası ve en eski Türk atasözleri bu kitapta yer almıştır.
1. Arapça olarak kaleme alınmış olup çift dilli bir sözlüktür.
2. Kaşgarlı Mahmut, Türk boyları ağızlarından canlı Türk kültürüne ve geleneklerine ait bu hacimli malzemeyi toplayarak Türk dil ve kültürünü Araplara öğretmek ve Türk diline dair yazdığı gramerle de Türkçeyi Araplara öğretmek amacını gütmüştür.
3. Divanü Lugati’t-Türk, Araplara Türkçeyi öğretmek, Türkçe’nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu ve ondan geri kalmadığını göstermek maksadıyla yazılan ilk Türkçe sözlük olmuştur.
4. Kitap, hamd, salat-selam, kitabın yazılış amacı ve takip edilen metodun yer aldığı ön söz, devamında genel Türkçe gramerinin anlatıldığı gramer bölümü ve sonra 8 kitap olarak açıklanan sözlük bölümünden oluşmaktadır.
5. Kitabın sözlük bölümündeki kelimeler alfabetik olarak sıralanmıştır. Yaklaşık 8000 kelime sıralanmıştır.
6. Sözlüğün çeşitli yerlerinde dağınık halde bulunan atasözlerinin toplam sayısı yaklaşık 290 kadardır.
7. Türk halk şiirinin günümüze kadar gelen en eski örnekleri olarak kabul edilen şiirler ise dörtlük ya da beyit şeklindedir. Genellikle yedili veya sekizli hece vezniyle kaleme alınan ve koşma tarzında kafiyelenen dörtlüklerin çoğu savaşla ilgili olup bunun yanında tabiatı konu alan, av eğlencelerini anlatan şiirler de vardır.
8. Eserdeki şiirlerin kimlere ait olduğu hakkında herhangi bir kayda rastlanmamakla birlikte Çuçu adlı bir Türk şairinden söz edilmektedir.
9. Eserde âdetler, akrabalık, evlenme, atçılık ve binicilik, aygıtlar, bağcılık ve bahçıvanlık, beslenme, mutfak, yemekler, bitki, coğrafya, dil bilgisi (fiil yapısı, fiilden fiil yapma ekleri), Oğuzca sözler, ses taklidi kelimeler, din (itikadlar, şamanizm), tabiat, dokuma ve bezeme, eğlence, millî oyunlar, müzik, şiir ve dans, ev eşyası, giyim kuşam, gök bilimi, hayvan adları, hakan, kadın, savaş (savaş tekniği ve silâhlar), spor ve oyunlar (ayak topu, çevgân, yumruk oyunu), tıp, tarım, toplum hayatı, Türk evi, ulaşım ve taşıtlar gibi konulara yönelik inceleme ve değerlendirmeler de vardır.
10. Türk dünyası ile coğrafi bilgiler verilmiş; ayrıca Türk dünyasının bir haritası da eklenmiş ve yer isimleri harita üzerine yazılmıştır. Harita sadece Türk dünyası değil, ilişkili olduğu ülkeler; denizler yeşil, kumluk/çöl alanlar sarı, ırmaklar mavi renklerle gösterilmiştir. Haritanın merkezinde Türk hükümdarlarının oturduğu Balasagun şehri yer almıştır. Bu harita XI. yüzyılda Türklerin hakimiyet alanını göstermektedir.
