Cümle Oluşturma
Cümle, bir duygu ya da düşüncenin bir yargıya bağlanarak aktarıldığı söz ya da söz dizisidir. Cümlenin temel işlevi bir yargıyı bildirmesidir.
Türkçede kurallı bir cümle Özne + Tümleç + Yüklem biçiminde sıralanır. Ancak bir cümlede tümlecin kullanılması zorunlu değildir.
Tümleçlerin sıralanmasında ise zarf tümlecinin yüklemden önce kullanılması esastır. Özellikle fiil cümlelerinde (Zarflar, fiilleri derecelendiren sözcüklerdir.) zarf tümlecinin yüklemden önce kullanılması, anlatım bozukluğunu giderir.
Cümle oluşturma ile ilgili sorularda, dağınık biçimde verilen söz ya da sözleri anlamlı bir bütün hâline gelebilmesi için ilk yapılması gereken, yüklemin belirlenmesidir. İkinci yapılması gereken, öznenin belirlenmesidir. Üçüncü sırada ise özne ve yüklem arasındaki boşluğa tümleçlerin birbirleriyle anlamsal bütünlük sağlayacak biçimde yerleştirilmesi olmalıdır.
Örnek Soru:
I. önceden düşünür
II. bütün araştırmacılar
III. duyurulması istenen bulgunun
IV. bilim dünyasında
V. duyurulmaya değer olup olmadığını
Numaralı sözler, hangi sıralamayla anlamlı bir cümleye dönüşür?
A) III – IV – V – II – I
B) IV – III – II – V – I
C) IV – III – V – II – I
D) II – IV – III – V – I
E) II – III – IV – V – I
Çözüm:
Numaralı sözleri anlamlı bir cümleye dönüştürmek için ilk yapılacak eylem, yüklemi belirlemektir. Yüklem, yargıyı üzerinde taşıyan sözdür ve bu sözü taşıyan numara, en sonda yer alacaktır.
Birinci adım:
Sorudaki yüklem I. numarada yer alan “önceden düşünür” sözüdür ve I en sonda yer alacaktır:
“ …önceden düşünür.”
İkinci adım:
Özneyi belirlemek için yükleme (kim) sorusunun sorulmasıdır.
“Kim, önceden düşünür?” – bütün araştırmacılar
II numaradaki söz, özne görevinde olduğu için, başta yer almalıdır:
“Bütün araştırmacılar … önceden düşünür.”
Üçüncü adım:
III numaradaki “bulgunun” sözü, ilgi eki aldığı için (bulgu-nun) bir isim tamlamasının tamlayanı durumundadır; tamlananı taşıyan sözü bulmak gerekir.
V numarada yer alan “olmadığını” sözü iyelik eki aldığı için (olmadık-ı-n-ı) tamlayan görevindedir.
Bu durumda III’ten sonra V gelmelidir:
“…duyurulması istenen bulgunun duyurulmaya değer olup olmadığını…”
Dördüncü adım:
IV numaralı cümledeki “bilim dünyasında” sözü, cümlede dolaylı tümleç görevindedir.
Bu sözün “duyurulma” isim-fiiline mi yoksa düşünür fiiline mi “bulunma” anlamı kattığını görmemiz gerekir:
a) bilim dünyasında duyurulması
b) bilim dünyasında önceden düşünülür
Anlamca uygun olan a seçeneği olduğu için sıralamamız tamamlanmıştır:
“Bütün araştırmacılar, bilim dünyasında duyurulması istenen bulgunun duyurulmaya değer olup olmadığını önceden düşünür.”
II – IV – III – V – I
