Çekim Ekleri
Çekim ekleri, sözcüklerin yapısını ve anlamını değiştirmeyen, onları cümledeki görevlerine göre çekimleyen ve onlara işleklik kazandıran eklerdir.
Çekim ekleri, bütün kök ve gövdelere getirilebilir. Eklendikleri sözcüklerde, daha çok, “durum, kişi ve zaman” kavramlarını belirginleştirirler.
Çekim ekleri iki ana gruba ayrılır:
1. İsim kök ve gövdelerine getirilen çekim ekleri
2. Fiil kök ve gövdelerine getirilen çekim ekleri
1. İsim Kök ve Gövdelerine Getirilen Çekim Ekleri:
a) Hâl (durum) ekleri:
1. Belirtme (yükleme) hâli (-ı, -i, -u, -ü):
Taş-ı, ev-i, okul-u, yüz-ü…
2. Yaklaşma hâli (-a, -e):
Sınıf-a, çarşıya, ev-e, güneş-e…
3. Bulunma hâli (-da, -de, -ta, -te):
Okul-da, kütüphane-de, kitap-ta, çiftlik-te…
4. Çıkma hâli (-dan, -den, -tan, -ten):
Yol-dan, ev-den, taş-tan, iş-ten…
5. İlgi hâli (-ın, -in, -un, -ün):
Taş-ın, ev-in, yo-un, köy-ün, köprü-n-ün, göl-ün, kapı-n-ın…
6. Vasıta hâli ( -n):
Yaz-ı-n, kış-ı-n, yaya-n…
7. Eşitlik hâli (-ca, -ce, -ça, -çe):
Tatlı-ca, ben-ce, yavaş-ça, kardeş-çe…
8. Yön hâli (-ra, -re, -arı, -eri):
Son-ra, iç-re, yuk-arı, iç-eri, dış-arı…
b) Çokluk eki (-lar, -ler):
ağaç-lar, ev-ler, köprü-ler, kitap-lar…
Çokluk eki ile ilgili özellikler:
1. Çokluk ekleri; özel isimler, iyelik birinci ve ikinci tekillerinden sonra kullanıldığında “-gil” ekinin görevini üstlenir ve eklendiği sözcüğe “aile ismi” anlamı verir:
Babam-lar, teyzem-ler, Ahmet-ler…
2. Çokluk ekleri, eklendiği sözcüğe “abartma” anlamı katabilir:
Dünyalar kadar arkadaşı var.
Dağlar kadar yemek yedi.
3. Çokluk ekleri, eklendiği sözcüğe “her” anlamı katabilir:
Sabahları erken kalkarım.
Akşamları toplanır, sohbet ederiz.
c) İyelik ekleri:
Eklendiği sözcüğün kime, neye ait olduğunu gösteren eklerdir:
Türkçedeki altı temel kişiye göre, iyelik ekleri şunlardır:
Tekil 1 (ben): bölge-m Çoğul 1 (biz): bölge-miz
Tekil 2 (sen): bölge-n Çoğul 2 (siz): bölge-niz
Tekil 3 (o) : bölge-s-i Çoğul 3 (onlar): bölge-leri
d) Aitlik eki (-ki): Eklendiği sözcüğün kime, neye ait olduğu anlamını verir.
Dolapta-ki, yerde-ki, evde-ki…
2. Fiil Kök ve Gövdelerine Getirilen Çekim Ekleri:
a) Bildirme (zaman) kipleri:
Bu ekler, eylemlerin ortaya çıkan ya da çıkacak hareketlerini bildirirler:
1. Öğrenilen geçmiş zaman eki (-mış, -miş, -muş, müş):
Bak-mış-sın, gel-miş-iz, oku-muş-lar, gör-müş-sün, yorul-muş…
2. Görülen geçmiş zaman eki (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü):
Yaz-dı, gel-di-k, duy-du-nuz, gör-dü-ler, bak-tı-m, git-ti-k, koş-tu, öp-tü…
3. Şimdiki zaman eki (-yor):
Oku-yor-lar, gel-i-yor-sunuz, gör-ü-yor-uz…
Şimdiki zaman eki, eklendiği sözcüklerdeki büyük ve küçük ünlü uyumlarını bozar:
Bak-ı-yor-lar, düşün-ü-yor-sun…
Şimdiki zaman eki, eklendiği sözcüklerde ünlü daralmasına yol açar:
Bek-le-yor (bekliyor), gel-me-yor-sunuz (gelmiyorsunuz)…
4. Gelecek zaman eki (-acak, -ecek):
Yaz-acak-sın, oku-y-acak-lar, gör-ecek-siniz, yürü-y-ecek-im…
5. Geniş zaman (-r, -ar, -er):
Oku-r, bak-ar, gül-er, düş-er…
b) Tasarlama (dilek) kipleri: Bu eklerde zaman anlamı yoktur. Sadece yapılması tasarlanan hareketleri karşılar.
1. Şart eki (-sa, -se):
bak-sa, oku-sa, gör-se…
2. İstek eki (-a, -e):
Bak-a-sın, gör-e-siniz, oku-y-a-lar…
Bil-e-y-im, bil-e-sin, bil-e, bil-elim, bil-e-siniz, bil-e-ler
3. Gereklilik eki (-malı, -meli):
Söyle-meli-siniz, duy-malı, bil-meli-sin…
4. Emir ekleri ( -sin, -elim, -sinler):
Gel-sin, gel-elim, gelsinler, oku-sun, oku-y-alım, oku-sunlar…
Birçok dil araştırmacısı istek kipinin emir kipi ile anlamsal bir bağ oluşturduğunu ve hatta emir anlamı ile istek anlamının birbirinden ayrılamayacağını dile getirir. Her emir anlamlı tümcede istek anlamının doğrudan ya da dolaylı olarak var olduğunu vurgulayan dilbilgisi araştırmacıları kipler arasındaki bu anlam kaymasının nedeni olarak zamanla kiplerin kullanım değerlerini yitirdiklerini ve bu nedenle de birbirlerinin işlevini yüklendiklerini belirtirler. Bu nedenle istek kipi kullanılarak da cümleye emir anlamı yüklenmektedir:
Git, sor bakalım, nereye gidiyormuş? Haydi, önüme düş de çalışmaya gidelim.
3. Soru Eki (mı, mi, mu, mü):
Bu ek, eklendiği filleri soru şekline sokar. Diğer eklerle karışmaması için kendisinden önce gelen sözcükten ayrı yazılır:
Geldi mi, baktınız mı, görmüş müydünüz, konuştu mu…
4. Kişi Ekleri: Fillerde bildirilen hareketi ya da işi yapan kişiyi karşılayan eklerdir:
Gördü-m, gelecek-siniz, bakıyor-lar, gitti-k…
ÇEKİM EKLERİ ÖSYM SORULARI
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde -dir (-tir ) eki eklendiği fiile kesinlik anlamı kazandırmıştır? (ÖYS-1981)
A) İki gün önce gönderdiğim mektubu bugün almıştır.
B) Bu saatlerde tren İstanbul’a varmış olmalıdır.
C) Acele edelim, film başlamıştır.
D) Paltosuz çıktı, üşümüştür.
E) Gidebilirsiniz, toplantı ertelenmiştir.
2. Aşağıdakilerin hangisinde, yapılmakta olan bir iş bildirilmektedir?( ÖSS-1985)
A) Yarın erkenden yola çıkıyoruz.
B) Verdiğin kitabı büyük bir zevkle okuyorum.
C) Küçük halam öbür gün bize geliyor.
D) Savaşta ölen dayımın adını bana koyuyorlar.
E) Çarşamba günü ölüyor, perşembe günü de gömüyorlar.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipindedir? (ÖYS-1986)
A) Yarın sabah erken kalk.
B) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
E) Yarın öğleden sonra bize gelsin.
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin fiil kipinde anlam kayması yoktur? (ÖYS-1987)
A) Tatilimi genellikle İzmir’de geçiriyorum.
B) Okula gitmek için hazırlanıyor.
C) Sen hiçbir sözünü tutmuyorsun.
D) Bugün arkadaşlar bize geliyorlar.
E) Yarın İstanbul’a gidiyorum.
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiile eklenen -mış , -muş eki cümleye “başkasından duyulma, aktarılma” anlamı katmaktadır? (ÖYS-1987)
A) Az ışıkta okuyorsun, gözün kanlanmış.
B) Çok yorulmuşsun; dinlenmen gerek.
C) Soğuktan dudakların çatlamış; biraz krem sür.
D) Ayşe dün sinemaya gitmiş; ama filmi beğenmemiş.
E ) Pasta güzel olmuş; biraz daha alabilir miyim?
6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi, gelecek zaman kipi anlamında kullanılmamıştır? (ÖYS-1989)
A) Yarın geç mi gelirsin?
B) Aksamları bu saatte mi uyursun?
C) Mektubu sonra mı yazarsın?
D) Arkadaşını yarın mı ararsın?
E) Sabaha İstanbul’da mı oluruz?
7. Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem bileşik zamanlı bir fiildir? (ÖYS-1991)
A) Mermiler altında geçerek suyu
Yollara döküldü bahtsız kafile
B) Tutuşurken ufuk uzakta yer yer
Alçalan akşamlarda sular karardı.
C) Bu akşam rüyamda Leylâ’yı gördüm
Derdini ağlarken yanan bir muma
D) Susamış ruhumla mesafelere
Hiçbir şey bağlamaz beni bir yere
E) Mucize başlamıştı essiz ve çılgın
Yıkanan kuşlar gibi enginlerde
8. Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem, gereklilik kipindedir? (ÖSS-1992)
A) Çınar yeşili sundurmamda
Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akçakavaklar ıslanırken
Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk
Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa
Dikmişim ışıklı direklerimi
E ) Kırmızı alıç boncuğunu
Alıp dizdim sevginin ipliğine
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuştur? (ÖSS-1994)
A) Pazar günü gelmeye çalışacağım.
B) Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum.
C) Yağmur yağdığı için gelememiş.
D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.
E) İstanbul’a gitmekten vazgeçmişler.
10. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi “şimdiki zamanın rivayeti” biçimindedir? (ÖYS-1995)
A) Oturdukları evi 20 yıl önce almışlarmış.
B) Geçen yıl arada arkadaşlarla buluşup sinemaya gidiyordu.
C) Ben de onun gelmesini bekliyordum.
D) O filmi ben de yıllar önce görmüştüm.
E) Eskiden kışlar daha soğuk, yazlar daha sıcak geçiyormuş.
11. Eşyalar yerleştirilince, otobüse yolcular da bindi. Şoför, beklemeksizin kontağı açtı. O sırada otobüs yazıhanesinden biri fırladı. Otobüse koşuyordu; soluk soluğa yetişti. Önümüzdeki tek bos yere oturdu. Çevresindekileri selamladı. Otobüsteki herkesi tanıyordu anlaşılan.
Bu parçada bileşik zamanlı kaç fiil vardır? (ÖSS-1996)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5