AKİS:
Sözlük anlamı çarpma, çarpıp geri dönme demektir. Terim olarak edebiyatımızda oldukça fazla başvurulan bir sanattır. Herhangi bir cümle, bir dize ya da beyitteki sözcüklerin yerlerini tersine çevirerek aynı anlamlı cümle ya da dize yapmaktır. Verilen yeni anlam, ilk anlamın tersini ifade eder.
Örneğin
Dîdem rûhunu gözler, gözler rûhunu dîdem
Kıblem olalı kaşın, kaşın olalı kıblem
dizelerinde akis sanatı yapılmıştır.
Aşağıdaki beyitler akis sanatından yararlanılarak yazılmıştır:
Cennet gibidir rûyin rûyin cennet gibidir
Âdem doyamaz sana sana âdem doyamaz
Gamzen ciğerim deldi deldi ciğerim gamzen
Bilmem nicolur hâlim hâlim nicolur bilmem
Vuslat bileli hicrin hicrin bileli vuslat
Mâtem görünür şâdî şâdî görünür mâtem
Zahmım göricek cânâ cânâ göricek zahmım
Merhem koyasın bir gün bir gün merhem koyasın
Sende nazarı dâim dâim nazarı sende
Âlem yüzüne meftûn meftûn yüzüne âlem
Olsun ko Nazîm ey gül ey gül ko Nazîm olsun
Her dem gülüne bülbül bülbül gülüne her dem
Akis sanatı yapılırken dize ya da cümle içindeki kimi sözcüklerin eklenmesine ya da çıkarılmasına rastlanır. Buna “eksik akis” adı verilir:
Örneğin
Bu cümle mazâhirde olan muteber insan
İnsana ola cümle tufeyli bu mazâhir
dizelerinde eksik akis sanatı yapılmıştır.
Aşağıdaki dizelerde de akis sanatı vardır:
Hiç mümkün olur mu rencsiz genc
Çok kimseye erdi gencsiz renc
Mehtâbda meh meh içre mehtâb
Mey şişede şişe meyde gark-âb
Sendendir İlâhî yine bu mekr ü bu fitne
Bu mekr ü bu fitne yine sendendir İlâhî