Fiillerin Çekimi

FİİLLERİN ÇEKİMİ

Fiil çekimleri iki ana gruba ayrılır:

  1. Fiillerin Basit Çekimi
  2. Fiillerin Birleşik Çekimi

A) Fiillerin Basit Çekimi:

Fiil kök ya da gövdesinin tek zaman ya da tek şekil eki alarak bir kişiye bağlanmasıyla yapılan çekimdir. Fiillerin basit çekimleri bildirme (haber) ve dilek (tasarlama) olmak üzere ikiye ayrılır:

A.1. Fiillerde Bildirme (Haber) Çekimleri:

1. Öğrenilen Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş): Fiildeki iş ya da hareketin yapıldığı ya da yapılmadığının başkasından duyulduğunu anlatır:

Sabaha kadar çalışmış. (Çalıştığını görmedim, kendisi söyledi.)

Sınav gelecek hafta yapılacakmış. (Sınavın ertelendiğini başkasından duydum.)

“görmek” fiilinin öğrenilen geçmiş zaman kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: gör-müş-üm                                 Çoğul 1: gör-müş-üz

Tekil 2: gör-müş-sün                                Çoğul 2: gör-müş-sünüz

Tekil 3: gör-müş                                       Çoğul 3: gör-müş-ler

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: gör-me-miş-im                             Çoğul 1: gör-me-miş-iz

Tekil 2: gör-me-miş-sin                            Çoğul 2: gör-me-miş-siniz

Tekil 3: gör-me-miş                                  Çoğul 3: gör-me-miş-ler

Öğrenilen geçmiş zaman eki, eklendiği her fiile “başkasından duyulma anlamı” katmaz. Bu ek aracılığıyla kimi duygular cümleye yüklenebilir:

Örneğin “Bu elbise sana çok yakışmış.” cümlesine öğrenilen geçmiş zaman ekiyle “beğenme” anlamı yüklenmiştir.

“Cüzdanımı pazarda kaptırmışım.” cümlesinde de durumun “fark edilmemesi” anlamı verilmiştir.

“Kapıyı içeriden kilitlemiş.” cümlesinde ise “şaşırma” anlamı öğrenilen geçmiş zaman ekiyle verilmiştir.

2. Görülen Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü): Fiildeki iş ya da hareketin yapıldığı ya da yapılmadığının kesin olarak bilindiğini gösterir:

Yeni evlerini çok beğendim.

Arkadaşın seni aradı.

Boynunu büküp bir köşeye oturdu.

“okumak” fiilinin görülen geçmiş zaman kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: oku-du-m                                   Çoğul 1: oku-du-k

Tekil 2: oku-du-n                                    Çoğul 2: oku-du-nuz

Tekil 3: oku-du                                       Çoğul 3: oku-du-lar

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: oku-ma-dı-m                             Çoğul 1: oku-ma-dı-k

Tekil 2: oku-ma-dı-n                              Çoğul 2: oku-ma-dı-nız

Tekil 3: oku-ma-dı                                 Çoğul 3: oku-ma-dı-lar

3. Şimdiki Zaman (-yor; -makta, -mekte) Fiildeki iş ya da hareketin sınırlı ve sürmekte olan bir zamanda yapılıyor olduğunu bildirmek için kullanılır:

Babam seni evde bekli-yor.

Bu tavırların bizi çok sevindir-i-yor.

Şimdi merdivenlerden çıkmaktadır.

Bu ek, bazı kullanımlarda “-mada, -mede” şekillerinde de kullanılabilir:

Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer   (M. Akif)

“almak” fiilinin şimdiki zaman kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: al-ı-yor-um                                 Çoğul 1: al-ı-yor-uz

Tekil 2: al-ı-yor-sun                                Çoğul 2: al-ı-yor-sunuz

Tekil 3: al-ı-yor                                       Çoğul 3: al-ı-yor-lar

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: al-mı-yor-um                             Çoğul 1: al-mı-yor-uz

Tekil 2: al-mı-yor-sun                            Çoğul 2: al-mı-yor-sunuz

Tekil 3: al-mı-yor                                   Çoğul 3: al-mı-yor-lar

Olumlu Çekim:

Tekil 1: al-makta-ım                                 Çoğul 1: al-makta-y-ız

Tekil 2: al-makta-sın                                Çoğul 2: al-makta-sınız

Tekil 3: al-makta                                       Çoğul 3: al-makta-lar

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: al-mı-makta-y-ım                           Çoğul 1: al-ma-makta-y-ız

Tekil 2: al-ma-makta-sın                            Çoğul 2: al-ma-makta-sınız

Tekil 3: al-ma-makta                                  Çoğul 3: al-ma-makta-lar

4. Gelecek Zaman (-acak, -ecek) Fiildeki henüz gerçekleşmemiş iş, oluş ya da hareketin zamanını bildirir.

Arabayı servise götüreceğim.

Toplantı yarın yapılacak.

Sizi burada bekleyecek.

“bilmek” fiilinin gelecek zaman kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: bil-ecek-im                                  Çoğul 1: bil-ecek-iz

Tekil 2: bil-ecek-sin                                 Çoğul 2: bil-ecek-siniz

Tekil 3: bil-ecek                                       Çoğul 3: bil-ecek-ler

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: bil-me-y-ecek-im                             Çoğul 1: bil-me-y-ecek-iz

Tekil 2: bil-me-y-ecek-sin                            Çoğul 2: bil-me-y-ecek-siniz

Tekil 3: bil-me-y-ecek                                  Çoğul 3: bil-me-y-ecek-ler

5. Geniş Zaman (-r; -ar, -er): Geçmiş zamanda yapılan, şimdi yapılmasına devam edilen ve gelecekte de yapılacak olan iş ya da hareketi bildirir:

Kendine güvenir.

Boş zamanlarında kitap okur.

İnsan âlemde hayal ettiği müddetçe yaşar.

“dinlemek” fiilinin geniş zaman kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: dinle-r-im                                  Çoğul 1: dinle-r-iz

Tekil 2: dinle-r-sin                                 Çoğul 2: dinle-r-siniz

Tekil 3: dinle-r                                       Çoğul 3: dinle-r-ler

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: dinle-me-m                             Çoğul 1: dinle-me-y-iz

Tekil 2: dinle-mez-sin                            Çoğul 2: dinle-mez-siniz

Tekil 3: dinle-mez                                  Çoğul 3: dinle-mez-ler

Geniş zaman kipinin olumsuzu 1. tekil ve 1. çoğul kişilerde “-ma, -me”, diğer kişilerde ise “-maz, -mez” ekleriyle yapılır:

İzin almadan hiçbir yere yere gitmez.

Bundan sonra bizi tanımazsın.

Kararlarını ailesine danışmadan vermez.

Doğru bildiğini söylemekten vazgeçmez.

A.2. Fiillerde Dilek (Tasarlama) Çekimleri:

Bu çekimlerde şekil ekleri kullanılır. Dilek kipleri belirgin biçimde zaman anlamı bildirmez. Dört farklı dilek çekimi vardır:

1. İstek (-a, -e): Genellikle nezaket bildirmek, isteneni kibarca söylemek amacıyla kullanılır. İstek kipinin kullanım alanı sınırlıdır. Bu ek, yerini günümüzde şart, gereklilik ve emir kiplerine bırakmıştır:

Bize zamandan bir haber sormaya.

İstedim ki bir haber veresin.

“görmek” fiilinin istek kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: gör-eyim                                Çoğul 1: gör-elim

Tekil 2: gör-e-sin                                Çoğul 2: gör-e-siniz

Tekil 3: gör-e                                      Çoğul 3: gör-e-ler

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: gör-me-y-eyim                            Çoğul 1: gör-me-y-elim

Tekil 2: gör-me-y-e-sin                            Çoğul 2: gör-me-y-e-siniz

Tekil 3: gör-me-y-e                                  Çoğul 3: gör-me-y-e-ler

2. Şart (-sa, -se): Fiildeki iş ya da hareketin yapılmasını bir şarta bağlar ya da hareketle ilgili bir dilek bildirir. Bu yönüyle şart kipine “dilek-şart kipi” de denir:

Bize gelirseniz sevinirim. (Sevinme, şarta bağlanmıştır.)

Gelirken arkadaşlarınıza da getirseniz. (Dilek anlamı yüklenmiştir.)

“duymak” fiilinin şart kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: duy-sa-m                                Çoğul 1: duy-sa-k

Tekil 2: duy-sa-n                                 Çoğul 2: duy-sa-nız

Tekil 3: duy-sa                                    Çoğul 3: duy-sa-lar

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: duy-ma-sa-m                          Çoğul 1: duy-ma-sa-k

Tekil 2: duy-ma-sa-n                           Çoğul 2: duy-ma-sa-nız

Tekil 3: duy-ma-sa                              Çoğul 3: duy-ma-sa-lar

3. Gereklilik (-malı, -meli): Fiildeki iş ya da hareketin yapılması gerektiğini bildirir. Ancak kimi zaman cümlelere “olasılık, öneri” anlamları da katabilir:

Bu kitabı sen de okumalısın. (Okuman gereklidir.)

Sabahları erken kalkmalısın. (Kalkman gerekir.)

Bu konuyu bence onunla konuşmalısın. (Konuşmanı öneriyorum.)

Söylediklerim yanlış anlaşılmış olmalı. (Olasılık)

“konuşmak” fiilinin şart kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: konuş-malı-y-ım                           Çoğul 1: konuş-malı-y-ız

Tekil 2: konuş-malı-sın                             Çoğul 2: konuş-malı-sınız

Tekil 3: konuş-malı                                   Çoğul 3: konu-malı-lar

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: konuş-ma-malı-y-ım                     Çoğul 1: konuş-ma-malı-y-ız

Tekil 2: konuş-ma-malı-sın                       Çoğul 2: konuş-ma-malı-sınız

Tekil 3: konuş-ma-malı                              Çoğul 3: konuş-ma-malı-lar

4. Emir: Emir çekimi eksizdir. Fiil kök ya da gövdelerine eklenen kişi ekleri, sözcüğe “emir” anlamı katar.

Eve erken gelirsen beni ara.

Pencereleri kapatmayın.

“koşmak” fiilinin emir kipinde çekimleri:

Olumlu Çekim:

Tekil 1: ——-                                            Çoğul 1: ———-

Tekil 2: koş                                               Çoğul 2: koş-unuz / koş-un

Tekil 3: koş-sun                                        Çoğul 3: koş-sunlar

Olumsuz Çekim:

Tekil 1: ———-                                         Çoğul 1: ————–

Tekil 2: koş-ma                                         Çoğul 2: koş-ma-y-ınız / koşma-y-ın

Tekil 3: koş-ma-sın                                    Çoğul 3: koş-ma-sınlar

B) Fiillerin Bileşik Zamanlı Çekimi: 

Fiillerin bileşik zamanlı çekimi, basit çekimlenmiş fiilin ek-fiille (i-) birleşmesi sonucu oluşur.

Üç tip birleşik çekim vardır:

1. Hikâye Bileşik Zaman Çekimi: Basit zamanlı fiillere getirilen görülen geçmiş zaman ekiyle yapılır:

Gör-ü-yor-du-m       (şimdiki zamanın hikâyesi)           Gör-ü-yor + i-di-m

Gör-müş-tü-k          (öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi)

Gör-dü-y-dü-k         (görülen geçmiş zamanın hikâyesi)

Gör-ü-r-dü              (geniş zamanın hikâyesi)

Gör-e-y-di-niz        (istek kipinin hikâyesi)

Gör-se-y-di-niz       (şart kipinin hikâyesi)

Gör-meli-y-di-m    (gereklilik kipinin hikâyesi)

2. Rivayet Bileşik Zaman Çekimi: Basit zamanlı fiillere getirilen öğrenilen geçmiş zaman ekiyle yapılır:

Oku-muş-muş-um      (öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti)

Al-ı-yor-muş-sun   (şimdiki zamanın rivayeti)       al-ı-yor + i-miş-sin

Dinle-r-miş-iz     (geniş zamanın rivayeti)

Gör-e-y-miş      (istek kipinin rivayeti)

Duy-sa-y-mış-lar (şart kipinin rivayeti)

İste-meli-y-miş    (gereklilik kipinin rivayeti)

3. Şart Bileşik Zaman Çekimi: Basit zamanlı fiillere getirilen şart ekiyle (-sa, -se) yapılır:

Oku-muş-sa-m     (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)

Gör-dü-y-se-niz    (görülen geçmiş zamanın şartı)

Al-ı-yor-sa-k     (şimdiki zamanın şartı)

Bil-ecek-se    (gelecek zamanın şartı)

Dinle-r-se-m  (geniş zamanın şartı)

İste-meli-y-se-k         (gerekiliğin şartı)

edebiyatvadisi

Next Post

Gövde

Paz Tem 7 , 2019
GÖVDE Yapım ekleriyle genişletilmiş köklere “gövde” denir: Türkçe, gözcü, bilgi, okuyucu… Bu gövdeler, “Türk, göz, bil-, oku-” köklerin getirilen “-çe, -cü, -gi, -ucu” ekleri getirilerek türetilmiştir. Gövdeler, yapı bakımından ikiye ayrılır: a) İsim Gövdeleri: İsim ve fiil köklerinden türemiş isimlerdir: yazı: Fiilden türemiş isim soylu: İsimden türemiş isim sözcü: İsimden […]

You May Like