FİİLLERİN ÇEKİMİ
Fiil çekimleri iki ana gruba ayrılır:
- Fiillerin Basit Çekimi
- Fiillerin Birleşik Çekimi
A) Fiillerin Basit Çekimi:
Fiil kök ya da gövdesinin tek zaman ya da tek şekil eki alarak bir kişiye bağlanmasıyla yapılan çekimdir. Fiillerin basit çekimleri bildirme (haber) ve dilek (tasarlama) olmak üzere ikiye ayrılır:
A.1. Fiillerde Bildirme (Haber) Çekimleri:
1. Öğrenilen Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş): Fiildeki iş ya da hareketin yapıldığı ya da yapılmadığının başkasından duyulduğunu anlatır:
Sabaha kadar çalışmış. (Çalıştığını görmedim, kendisi söyledi.)
Sınav gelecek hafta yapılacakmış. (Sınavın ertelendiğini başkasından duydum.)
“görmek” fiilinin öğrenilen geçmiş zaman kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: gör-müş-üm Çoğul 1: gör-müş-üz
Tekil 2: gör-müş-sün Çoğul 2: gör-müş-sünüz
Tekil 3: gör-müş Çoğul 3: gör-müş-ler
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: gör-me-miş-im Çoğul 1: gör-me-miş-iz
Tekil 2: gör-me-miş-sin Çoğul 2: gör-me-miş-siniz
Tekil 3: gör-me-miş Çoğul 3: gör-me-miş-ler
Öğrenilen geçmiş zaman eki, eklendiği her fiile “başkasından duyulma anlamı” katmaz. Bu ek aracılığıyla kimi duygular cümleye yüklenebilir:
Örneğin “Bu elbise sana çok yakışmış.” cümlesine öğrenilen geçmiş zaman ekiyle “beğenme” anlamı yüklenmiştir.
“Cüzdanımı pazarda kaptırmışım.” cümlesinde de durumun “fark edilmemesi” anlamı verilmiştir.
“Kapıyı içeriden kilitlemiş.” cümlesinde ise “şaşırma” anlamı öğrenilen geçmiş zaman ekiyle verilmiştir.
2. Görülen Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü): Fiildeki iş ya da hareketin yapıldığı ya da yapılmadığının kesin olarak bilindiğini gösterir:
Yeni evlerini çok beğendim.
Arkadaşın seni aradı.
Boynunu büküp bir köşeye oturdu.
“okumak” fiilinin görülen geçmiş zaman kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: oku-du-m Çoğul 1: oku-du-k
Tekil 2: oku-du-n Çoğul 2: oku-du-nuz
Tekil 3: oku-du Çoğul 3: oku-du-lar
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: oku-ma-dı-m Çoğul 1: oku-ma-dı-k
Tekil 2: oku-ma-dı-n Çoğul 2: oku-ma-dı-nız
Tekil 3: oku-ma-dı Çoğul 3: oku-ma-dı-lar
3. Şimdiki Zaman (-yor; -makta, -mekte) Fiildeki iş ya da hareketin sınırlı ve sürmekte olan bir zamanda yapılıyor olduğunu bildirmek için kullanılır:
Babam seni evde bekli-yor.
Bu tavırların bizi çok sevindir-i-yor.
Şimdi merdivenlerden çıkmaktadır.
Bu ek, bazı kullanımlarda “-mada, -mede” şekillerinde de kullanılabilir:
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer (M. Akif)
“almak” fiilinin şimdiki zaman kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: al-ı-yor-um Çoğul 1: al-ı-yor-uz
Tekil 2: al-ı-yor-sun Çoğul 2: al-ı-yor-sunuz
Tekil 3: al-ı-yor Çoğul 3: al-ı-yor-lar
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: al-mı-yor-um Çoğul 1: al-mı-yor-uz
Tekil 2: al-mı-yor-sun Çoğul 2: al-mı-yor-sunuz
Tekil 3: al-mı-yor Çoğul 3: al-mı-yor-lar
Olumlu Çekim:
Tekil 1: al-makta-ım Çoğul 1: al-makta-y-ız
Tekil 2: al-makta-sın Çoğul 2: al-makta-sınız
Tekil 3: al-makta Çoğul 3: al-makta-lar
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: al-mı-makta-y-ım Çoğul 1: al-ma-makta-y-ız
Tekil 2: al-ma-makta-sın Çoğul 2: al-ma-makta-sınız
Tekil 3: al-ma-makta Çoğul 3: al-ma-makta-lar
4. Gelecek Zaman (-acak, -ecek) Fiildeki henüz gerçekleşmemiş iş, oluş ya da hareketin zamanını bildirir.
Arabayı servise götüreceğim.
Toplantı yarın yapılacak.
Sizi burada bekleyecek.
“bilmek” fiilinin gelecek zaman kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: bil-ecek-im Çoğul 1: bil-ecek-iz
Tekil 2: bil-ecek-sin Çoğul 2: bil-ecek-siniz
Tekil 3: bil-ecek Çoğul 3: bil-ecek-ler
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: bil-me-y-ecek-im Çoğul 1: bil-me-y-ecek-iz
Tekil 2: bil-me-y-ecek-sin Çoğul 2: bil-me-y-ecek-siniz
Tekil 3: bil-me-y-ecek Çoğul 3: bil-me-y-ecek-ler
5. Geniş Zaman (-r; -ar, -er): Geçmiş zamanda yapılan, şimdi yapılmasına devam edilen ve gelecekte de yapılacak olan iş ya da hareketi bildirir:
Kendine güvenir.
Boş zamanlarında kitap okur.
İnsan âlemde hayal ettiği müddetçe yaşar.
“dinlemek” fiilinin geniş zaman kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: dinle-r-im Çoğul 1: dinle-r-iz
Tekil 2: dinle-r-sin Çoğul 2: dinle-r-siniz
Tekil 3: dinle-r Çoğul 3: dinle-r-ler
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: dinle-me-m Çoğul 1: dinle-me-y-iz
Tekil 2: dinle-mez-sin Çoğul 2: dinle-mez-siniz
Tekil 3: dinle-mez Çoğul 3: dinle-mez-ler
Geniş zaman kipinin olumsuzu 1. tekil ve 1. çoğul kişilerde “-ma, -me”, diğer kişilerde ise “-maz, -mez” ekleriyle yapılır:
İzin almadan hiçbir yere yere gitmez.
Bundan sonra bizi tanımazsın.
Kararlarını ailesine danışmadan vermez.
Doğru bildiğini söylemekten vazgeçmez.
A.2. Fiillerde Dilek (Tasarlama) Çekimleri:
Bu çekimlerde şekil ekleri kullanılır. Dilek kipleri belirgin biçimde zaman anlamı bildirmez. Dört farklı dilek çekimi vardır:
1. İstek (-a, -e): Genellikle nezaket bildirmek, isteneni kibarca söylemek amacıyla kullanılır. İstek kipinin kullanım alanı sınırlıdır. Bu ek, yerini günümüzde şart, gereklilik ve emir kiplerine bırakmıştır:
Bize zamandan bir haber sormaya.
İstedim ki bir haber veresin.
“görmek” fiilinin istek kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: gör-eyim Çoğul 1: gör-elim
Tekil 2: gör-e-sin Çoğul 2: gör-e-siniz
Tekil 3: gör-e Çoğul 3: gör-e-ler
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: gör-me-y-eyim Çoğul 1: gör-me-y-elim
Tekil 2: gör-me-y-e-sin Çoğul 2: gör-me-y-e-siniz
Tekil 3: gör-me-y-e Çoğul 3: gör-me-y-e-ler
2. Şart (-sa, -se): Fiildeki iş ya da hareketin yapılmasını bir şarta bağlar ya da hareketle ilgili bir dilek bildirir. Bu yönüyle şart kipine “dilek-şart kipi” de denir:
Bize gelirseniz sevinirim. (Sevinme, şarta bağlanmıştır.)
Gelirken arkadaşlarınıza da getirseniz. (Dilek anlamı yüklenmiştir.)
“duymak” fiilinin şart kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: duy-sa-m Çoğul 1: duy-sa-k
Tekil 2: duy-sa-n Çoğul 2: duy-sa-nız
Tekil 3: duy-sa Çoğul 3: duy-sa-lar
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: duy-ma-sa-m Çoğul 1: duy-ma-sa-k
Tekil 2: duy-ma-sa-n Çoğul 2: duy-ma-sa-nız
Tekil 3: duy-ma-sa Çoğul 3: duy-ma-sa-lar
3. Gereklilik (-malı, -meli): Fiildeki iş ya da hareketin yapılması gerektiğini bildirir. Ancak kimi zaman cümlelere “olasılık, öneri” anlamları da katabilir:
Bu kitabı sen de okumalısın. (Okuman gereklidir.)
Sabahları erken kalkmalısın. (Kalkman gerekir.)
Bu konuyu bence onunla konuşmalısın. (Konuşmanı öneriyorum.)
Söylediklerim yanlış anlaşılmış olmalı. (Olasılık)
“konuşmak” fiilinin şart kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: konuş-malı-y-ım Çoğul 1: konuş-malı-y-ız
Tekil 2: konuş-malı-sın Çoğul 2: konuş-malı-sınız
Tekil 3: konuş-malı Çoğul 3: konu-malı-lar
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: konuş-ma-malı-y-ım Çoğul 1: konuş-ma-malı-y-ız
Tekil 2: konuş-ma-malı-sın Çoğul 2: konuş-ma-malı-sınız
Tekil 3: konuş-ma-malı Çoğul 3: konuş-ma-malı-lar
4. Emir: Emir çekimi eksizdir. Fiil kök ya da gövdelerine eklenen kişi ekleri, sözcüğe “emir” anlamı katar.
Eve erken gelirsen beni ara.
Pencereleri kapatmayın.
“koşmak” fiilinin emir kipinde çekimleri:
Olumlu Çekim:
Tekil 1: ——- Çoğul 1: ———-
Tekil 2: koş Çoğul 2: koş-unuz / koş-un
Tekil 3: koş-sun Çoğul 3: koş-sunlar
Olumsuz Çekim:
Tekil 1: ———- Çoğul 1: ————–
Tekil 2: koş-ma Çoğul 2: koş-ma-y-ınız / koşma-y-ın
Tekil 3: koş-ma-sın Çoğul 3: koş-ma-sınlar
B) Fiillerin Bileşik Zamanlı Çekimi:
Fiillerin bileşik zamanlı çekimi, basit çekimlenmiş fiilin ek-fiille (i-) birleşmesi sonucu oluşur.
Üç tip birleşik çekim vardır:
1. Hikâye Bileşik Zaman Çekimi: Basit zamanlı fiillere getirilen görülen geçmiş zaman ekiyle yapılır:
Gör-ü-yor-du-m (şimdiki zamanın hikâyesi) Gör-ü-yor + i-di-m
Gör-müş-tü-k (öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi)
Gör-dü-y-dü-k (görülen geçmiş zamanın hikâyesi)
Gör-ü-r-dü (geniş zamanın hikâyesi)
Gör-e-y-di-niz (istek kipinin hikâyesi)
Gör-se-y-di-niz (şart kipinin hikâyesi)
Gör-meli-y-di-m (gereklilik kipinin hikâyesi)
2. Rivayet Bileşik Zaman Çekimi: Basit zamanlı fiillere getirilen öğrenilen geçmiş zaman ekiyle yapılır:
Oku-muş-muş-um (öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti)
Al-ı-yor-muş-sun (şimdiki zamanın rivayeti) al-ı-yor + i-miş-sin
Dinle-r-miş-iz (geniş zamanın rivayeti)
Gör-e-y-miş (istek kipinin rivayeti)
Duy-sa-y-mış-lar (şart kipinin rivayeti)
İste-meli-y-miş (gereklilik kipinin rivayeti)
3. Şart Bileşik Zaman Çekimi: Basit zamanlı fiillere getirilen şart ekiyle (-sa, -se) yapılır:
Oku-muş-sa-m (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
Gör-dü-y-se-niz (görülen geçmiş zamanın şartı)
Al-ı-yor-sa-k (şimdiki zamanın şartı)
Bil-ecek-se (gelecek zamanın şartı)
Dinle-r-se-m (geniş zamanın şartı)
İste-meli-y-se-k (gerekiliğin şartı)
