FİİLDE YAPI
1. Basit Fiiller: Yapım eki almamış, başka bir sözcükle birleşmemiş fiillerdir.
Bak-, gör-, al-, git-, oku-, ver-, çek-, yaz-…
Çekim ekleri almaları, bu fiillerin yapısını değiştirmez:
Bak-tı, gör-meli, al-ı-yor-sunuz, git-ti, oku-sa-k… gibi çekim ekleri almış fiiller de yapıca basittir.
2. Türemiş Fiiller: Sözcük köklerine “fiilden fiil” ve “isimden fiil” yapım ekleri getirilerek oluşturulan fiillerdir.
Gül-ü-ş, bak-ı-n, bek-le-, giz-le-, oku-t-, su-sa-, ben-i-mse-…
3. Bileşik Fiiller: Birden çok sözcüğün anlam ve yapıca birleşerek oluşturdukları fiillerdir.
Bileşik fiiller, oluşları yönünden üçe ayrılır:
a) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller: Bir ya da birden çok isim kök ya da gövdeleriyle bir fiilin birleşmesi sonucu oluşan fiillerdir. Bu fiiller, genellikle “deyim” anlamı taşır:
göz atmak, boy ölçüşmek, koltuk çıkmak, boş konuşmak, dil uzatmak, kulak vermek…
b) Yardımcı Fiillerle Oluşmuş Bileşik Fiiller: “etmek, eylemek, olmak, kılmak” yardımcı fiillerinin isimlerle birleşmesiyle oluşan bileşik fiillerdir:
memnun olmak, arz etmek, arz eylemek, hasta olmak, namaz kılmak, yolcu etmek, yardımcı olmak, yardım etmek, iyi olmak…
c) İki Fiilin Birleşmesiyle Oluşmuş Kurallı Bileşik Fiiller: Bu fiillere “özel bileşik fiiller” adı da verilir. Özel bileşik fiiller, asıl fiil ile yardımcı fiilin anlamca ve yapıca kaynaşmasıyla oluşur. Dört çeşide ayrılır:
c.1. Sürerlik Bileşik Fiili: Asıl fiilin “kalmak, gelmek, durmak” yardımcı fiillerinden uygun olanıyla birleşmesiyle oluşur. Asıl fiil ile yardımcı fiil birleşirken araya “-a-, -e-“ ünlülerinden biri getirilir:
Asıl fiil + -a- / -e- + yardımcı fiil
Bak + a + kal-, yaz + a +dur-, yapıl + a + gel-, sür + e +gel-, söyle + y + e + gel-…
Sürerlik bileşik fiilleri, asıl fiilde bildirilen iş ya da hareketin uzun zamandan beri yapıldığını bildirir:
Uyuyakalmış. (Uyuma eylemi sürmüştür.)
Bu uygulama, günümüze kadar süregelmiştir. (Sürmesi yıllarca devam etmiştir.)
c.2. Yeterlik Bileşik Fiili: Asıl fiile eklenen “bil-“ yardımcı fiiliyle oluşur. İki fiil birleşirken araya “-a-, -e-“ seslerinden uygun olanı eklenir:
Asıl fiil + -a- / -e- + “bil-“ yardımcı fiili
Gel + e + bil, oku + y + a +bil-, yaz + a + bil-, gör + e + bil-, anla + y + a +bil-, çiz + e + bil-, duy + a + bil-…
Yeterlik bileşik fiili, bir işi ya da hareketi yapmaya “gücün yettiğini”, bir işi “ başarma” anlamını verir:
Bu metni Türkçeye çevirebilir. (Çevirme işini başarır.)
Yeterlik bileşik fiilinin olumsuzu “bil-“ yardımcı fiilinin kaldırılarak yerine “-ma-, -me-“ olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır:
Olumlu Olumsuz
Gelebilirsin Gelemezsin
Söyleyebilirsiniz Söyleyemezsiniz
Dinlenebiliriz Dinlenemeyiz
Bakabilir Bakamayız
c.3. Tezlik Bileşik Fiili: Bu bileşik fiil, asıl fiile eklenen “ver-“ yardımcı fiiliyle oluşur. İki fiil birleşirken araya “-ı-, -i-, -u-, -ü-“ dar ünlülerinden uygun olanı getirilir:
Asıl fiil + -ı- / -i- / -u- / -ü- + “ver-“ yardımcı fiili
Yaz + ı + ver-, gel + i +ver-, oku + y + u + ver-, düşün + ü + ver-…
Tezlik bileşik fiili, asıl fiilde bildirilen iş, oluş ya da hareketin “çabuk”, “hemen” yapıldığını bildirir:
Yemeğini bitiriver. (Çabuk bitir.)
Çayı demleyiver. (Hemen demle.)
“çıkagelmek” fiili de anlamca tezlik bildirir.
Ansızın çıkageldi. (Beklenmedik bir zamanda geldi, geliverdi.)
Tezlik bileşik fiilinde olumsuzluk, “-ma-, -me-“ olumsuzluk ekiyle yapılır. Bu ek, ya asıl fiile ya da yardımcı fiil eklenir:
Olumlu Olumsuz
Yazıver- Yazmayıver, yazıverme
Görüver- Görmeyiver, görüverme
Soruver- Sormayıver, soruverme
Geliver- Gelmeyiver, geliverme
Olumsuzluk eki, asıl fiile eklendiğinde tezlik anlamı korunur:
Televizyon izlemeyiver. (Hemen izleme)
Çocukların her hatasını görmeyiver. (Hemen görme.)
Olumsuzluk eki, yardımcı fiile eklendiğinde cümleye “önemsizlik”, “değer vermeme” anlamı katar:
Sen de yemek pişiriverme. (Pişirmen önemli değil.)
Her söylediğini yapıverme. (Yapman önemli değil.)
c.4. Yaklaşma Bileşik Fiili: Asıl fiile eklenen “yaz-“ yardımcı fiiliyle yapılır. Bu bileşik fiilde de iki fiilin arasına “-a-, -e-“ ünlülerinden uygun olanı getirilir:
Asıl fiil + -a- / -e- + “yaz-“ yardımcı fiil
Düş + e + yaz-, öl + e + yaz-, kır + a + yaz-…
Yaklaşma bileşik fiili, asıl fiilde bildirilen iş ya da hareketin yapılmadığını, ancak yapılmasına “çok yaklaşıldığını” bildirir:
Korkudan öleyazdı. (Neredeyse ölüyordu.)
Ayağı kayınca düşeyazdı. (Az kalsın düşüyordu.)
Bu bileşik fiilin kullanım alanı oldukça dardır. “Yaklaşma” anlamı, günümüzde “az kalsın”, “neredeyse” sözcükleriyle sağlanır:
Çiçekler neredeyse kurumuştu.
Az kalsın yağmura yakalanacaktık.
Bizi de neredeyse unuttunuz.