Fiilde Çatı
FİİLDE ÇATI
Çatı, sadece çekimli fiillerde aranır. Çekimli fiiller ise cümlede “yüklem” görevinde bulunur. Bir sözün “cümle” değeri taşıması için çekimli bir fiilin yeterli olduğu unutulmamalıdır.
Fiillerin özne ve nesneye göre gösterdiği özelliğe “çatı” denir.
Bu nedenle fiilde çatı iki yönden incelenir:
A) Özneye Göre Fiil Çatıları:
1. Etken Fiiller: Fiilde bildirilen iş, oluş ya da hareketin bilindiği, belirli olduğu fiillerdir. Başka bir deyişle, “öznesi belli olan” fiillerdir. Öznenin “gizli” olduğu fiiller de etkendir:
Etken fiiller, cümlede yüklem görevinde bulunur.
Fiilin etken olup olmadığını belirlemek için “kim” ya da “kimler” sorusu sorulur. Cevap alınıyorsa o fiil etkendir.
Daha kısa bir açıdan bakacak olursak;
a) Cümlede çekimli hâlde bulunan
b) Gerçek bir özneye sahip olan
fiiller, etkendir:
Ben, önceki konuşmanızı dinlemiştim. (Kim dinlemişti? – Ben)
Özne Etken fiil
Ünlü romancılar, okuyucularla buluşuyor. (Kimler buluşuyor? – Ünlü romancılar)
Özne Etken Fiil
Bizi görmedin bile. (Kim görmedi? – Sen (gizli özne))
Etken fiil
Aşağıdaki cümlelerde fiiller etken çatılıdır:
Bugüne kadar bir roman bile okumadı.
Sözlerini dinlemelisin.
Bu çalışmayla yeni bir model yaratacağız.
2. Edilgen Fiiller: Öznesi belli olmayan fiillerdir.
Bu fiillerde iş ya da durumdan etkilenen bir nesne bulunur. Bu edilgen fiillerin nesneleri, cümlede “sözde özne” görevini üstlenir. Edilgen fiiller de cümlede “yüklem” görevindedir:
“Kapı ansızın açıldı.” cümlesinde “kapıyı açma” eylemini yapan belirsizdir. Dolayısıyla özne yoktur. Bu cümledeki “kapı” sözcüğü, geçici olarak özne görevini üstlenmiştir.
Edilgen fiiller, “-l-“ ve “-n-“ fiilden fiil yapım eklerinin etken fiillere getirilmesiyle türer.
Bir fiilin edilgen olması için üç şart vardır:
1. Fiil, çekimli halde bulunmalıdır.
2. Öznesi belli olmamalıdır.
3. Fiil, “-l-“ ya da “-n-“ fiilden fiil yapım eklerinden birini almalıdır.
ÖRNEKLER:
Baktı, yazdı, görmüş, okuyacak, gitti… fiilleri etkendir.
“Bakındı, yazıldı, görülmüş, gidildi… fiilleri ise edilgendir.
Aşağıdaki cümlelerde fiiller edilgen çatılıdır:
Dersler, yoğun kar yağışı nedeniyle ertelendi.
Bu rapor, geçen hafta yazıldı.
Piknik alanı temizlendi.
3. Dönüşlü Fiiller: Yüklemde bildirilen işten öznenin etkilendiği fiillerdir.
Dönüşlü fiillerin öznesi gerçektir ve özne fiilde bildirilen eylemi yapandır. Bu nedenle dönüşlü fiiller, aynı zamanda etkendir.
Dönüşlü fiil, fiile getirilen “-l-“ ve “-n-” ekiyle yapılır:
“Çocuklar süslendi.” cümlesinde “süslemek“ fiiline getirilen “-n-“ eki eylemden öznenin etkilendiğini göstermektedir.
“Kardeşim yatmadan önce yıkanmış.” cümlesinde de yıkamak eylemin yapan “kardeşim” dir ve bu eylemden yine kendisi etkilenmiştir.
Aşağıdaki cümlelerde fiiller dönüşlü çatılıdır:
Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.
Arkadaşını görünce çok sevindi.
Çok çalıştığı için yoruldu.
4. İşteş Çatılı Fiiller: Fiilde bildirilen iş ya da hareketin birden çok özne tarafından “birlikte” ya da “karşılıklı” yapıldığını bildiren çatılardır.
İşteş çatılı fiiller, fiillere getirilen “-ş” fiilden fiil yapım ekiyle türer:
“Çocuklar gülüştüler.” cümlesinde “gülmek” eylemini yapan özne birden fazladır ve “iş” birlikte yapılmıştır. İşteş çatılı fiiller, bu yönüyle, etkendir.
Aşağıdaki cümlelerde fiiller, işteş çatılıdır:
Kuzular koşuştular. Kuşlar cıvıldaşıyor. Yolda karşılaşınca selamlaştılar.
B) Nesneye Göre Fiil Çatıları:
Fiillerin nesne alıp almamasına göre gösterdikleri özelliklerdir. Nesneye göre fiil çatıları dörde ayrılır:
1. Geçişli Fiiller: Nesne alan ya da nesne almaya uygun olan fiillerdir.
“Kitabınızı yarın getiririm.” cümlesinde “getirme işi”nden etkilenen öge “kitabınızı” nesnesidir. Bu cümlenin yüklemi nesne aldığı için geçişlidir.
Bir fiilin geçişli olup olmadığını, başka bir deyişle, nesne alıp almadığını belirlemek için yükleme özneyle birlikte “neyi, kimi, neleri, kimleri” sorularından uygun olanı sorulur. Soruya cevap alınırsa fiil geçişlidir:
Aşağıdaki fiiller geçişlidir:
Sormak: Neyi sormak? Konuyu, soruyu, adresi, yolu…
Dinlemek: Neyi dinlemek? Müziği, arkadaşını, kuşların sesini…
Görmek: Neyi görmek? Arabayı, gökyüzünü, ağaçları, bulutları…
Aşağıdaki cümlelerde nesne vardır ve fiil geçişlidir:
Bu kitapları yukarı çıkaralım.
Teneffüste arkadaşını görmüştü.
Onun sözleri bizi çok etkiledi.
Bir fiilin geçişli olması için cümlede nesnenin kullanılması zorunlu değildir. Önemli olan, fiilin nesne alıp almayacağıdır.
Aşağıdaki cümlelerde nesne söylenmemesine rağmen fiil geçişli çatılıdır:
Arkadaşına da sorabilirdin.
Bu kitapçıda da bulamadım.
Okuldan çıkınca almaya gitti.
2. Geçişsiz Fiiller: Nesne almayan fiillerdir. Bu fiiller, nesneyi bulmak için yükleme sorulan “ne, neyi, kimi, neleri, kimleri” sorularına cevap vermez.
“Yolun sonuna geldik.” cümlesinde “geldik” fiili nesne almadığı için geçişsizdir.
Aşağıdaki cümlelerde fiiller geçişsizdir:
Yağmur, sonunda dindi.
Okuldan çıkınca arkadaşına gitti.
Sınava kardeşi de girmişti.
3. Oldurgan Fiiller: “-r, -t, -dır, -tır” ekleriyle geçişli hale getirlen fiillerdir. Bir fiilin oldurgan çatılı olabilmesi için;
- Fiil kökünün geçişsiz olması
- Fiilin “-r, -t, -dır, -tır” eklerinden birini alması gerekir.
Gülüyor – – – – -gül-dür-ü-yor Bak-acak – – – – – bak-tır-acak Düş-müş – – – – – düş-ü-r-müş
“Arkadaşının gözlerine baktı.” cümlesindeki “baktı” eylemi geçişsiz çatılıdır, nesne almaz. Aynı eylemi,
“bak-tır-dı” biçiminde söylediğimizde fiil, nesne alabilecek durumdadır ve geçişlidir.
4. Ettirgen Çatılı Fiiller: Geçişli fiillerde “-r, -t, -dır, -tır” ekleriyle geçişlilik derecesinin arttırılmasıdır. Bir fiilin ettirgen çatılı olabilmesi için:
- Fiil kökünün mutlaka geçişli olması,
- Fiilin “-r, -t, -dır, -tır” eklerinden birini alması gerekir.
“Yazmak” fiili geçişlidir, “yaz-dır-mak” fiili ise ettirgen çatılıdır.
“Okumak” fiili geçişlidir, “oku-t-mak” fiili ise ettirgen çatılıdır.